نشست علمی پیرامون کتاب «حقوق بین الملل اسلامی؛ مبانی تاریخی و کتاب «السیر» الشیبانی روز سه شنبه ۲۸ دیماه ۱۴۰۰ با حضور دکتر خالد رمضان البشیر (مولف کتاب و مدرس دانشگاه آبردین انگلستان)، دکتر سعید رهایی (سخنران و عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید)، دکتر محمد حبیبی مُجنده (دبیر نشست و عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید)، دکتر سیدمصطفی میرمحمدی (معاون پژوهش و عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید) و دیگر اساتید و دانشجویان دانشگاه مفید بصورت مجازی برگزار شد.

در ابتدای جلسه دکتر حبیبی مجنده ضمن معرفی مشارکت کنندگان در این نشست به معرفی اجمالی دانشگاه مفيد پرداخته و بیان داشتند: دانشگاه مفید بیش از سی سال پیش توسط آیت الله موسوی اردبیلی (رضوان الله تعالی علیه) به منظور پرورش اندیشمندان و پژوهشگران مسلمان جهت پاسخگویی به شبهات مطرح در دنیای مدرن و آشنایی با علوم روز در کنار علوم دی و مباحث حوزوی تاسیس شده است. به همین منظور دانشگاه مفید برای آشنایی طلاب علوم دینی با علوم روز از قبیل حقوق، اقتصاد، علوم سیاسی و … تاسیس گردیده است و اگر چه خود دانشگاه یک مدرسه دینی به حساب نمی­ آید ولی در آن رشته­ های تخصصی علوم انسانی به منظور یک تحصیل و تخصص دو بعدی و دو جانبه در نظر گرفته شده است، تا پاسخگوی چالش­های موجود با دنیای مدرن باشد.

در ادامه دکتر خالد رمضان البشیر (مولف کتاب) ضمن معرفی خود به زمینه آشنایی شان با حقوق بین الملل اسلامی پرداخته و گفتند: من در کشور اسلامی لیبی متولد شده و در آنجا بزرگ شده­ ام و مقطع کارشناسی رشته حقوق را در لیبی گذرانده­ ام. آشنایی من با علوم اسلامی در لیبی صورت گرفته است و مشارکت فعال در نماز جمعه باعث آشنایی عمیق­تر من با علوم اسلامی و تقویت معلومات دینی شده است. برای تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد حقوق به انگلستان مسافرت کرده­ ام(۲۰۰۵). در ادامه تحصیل علاقمند به دیدگاه و رویکرد اسلامی به حقوق بین الملل شده و در نهایت با کتاب السیر الکبیر شیبانی آشنا شدم و تصمیم گرفتم رساله دکتری خود در دانشگاه آبردین را بر مبنای مطالعه این کتاب بنا بگذارم. یکی از دلائل انتخاب این موضوع و تصمیم به نگارش چنین موضوعی به زبان انگلیسي، فقدان منابع و آثار و کتب به زبان انگلیسی درباره اين موضوع است.

با توجه به گستردگی موضوع حقوق بین الملل در اسلام و یا به عبارت بهتر حقوق بین الملل اسلامی (سیر)، کار بر روی کتاب سیر الکبیر شیبانی که یکی از اولین نگاشته ­های اسلامی و کتب اسلامی درباره حقوق بین الملل است را ترجيح دادم. من معتقدم شخصیتی مانند شیبانی را می­توان با آکوییناس، گروسیوس و ویتوریا مقایسه کرد  و هم عرض قرار داد.

دكتر خالد رمضان البشير در رابطه با شیبانی گفتند: شيباني متولد کوفه و شاگرد ابوحنیفه است و مدت زمان کوتاهی هم شاگرد ابویوسف( که خود وی نیز شاگرد ابوحنیفه بوده اند) است. با وجود تقدم زمانی شیبانی در مقایسه با گروسیوس (پدر حقوق بین الملل مدرن)، ویتوریا و آکوییناس، چرا نامی از وی در حقوق بین الملل برده نشود. اندیشمندان بزرگ حقوق بین الملل غربی ایده حقوق بین الملل را از شیبانی دریافت کرده ­اند. آکویناس (فیلسوف ایتالیایی) عربی میدانست و به کتب اسلامی هم دسترسی داشت و در این میان به کتاب شیبانی هم دست یافته بود. گروسیوس و ویتوریا هم به منابع اسلامی دسترسی داشتند. پس این ادعا چندان خالی از اعتبار نیست که اندیشه ایشان (اندیشمندان حقوق بین الملل غربی) عاریه گرفته از شیبانی است.

در ادامه جلسه دکتر خالد رمضان بشیر راجع به فصول مختلف کتابشان توضیحاتی را بیان داشتند که در فصل اول کتاب به کلمه «سِیَر» پرداخته­ اند و اینکه چرا «سیر» اختصاص به حقوق بین الملل اسلامی پیدا کرده است را متذکر شدند. کتاب در ادامه به تاریخچه ­ای راجع به شیبانی اختصاص دارد و بعد از آن صفحاتي از كتاب به سرخسي اختصاص دارد. شخصی که بزرگترین و معتبرترین شرح را بر کتاب سیرالکبیر شیبانی داشته است و در حقیقت تنها نسخه­ کامل سیر الکبیر هم از مسیر سرخسی اکنون در دسترس قرار دارد و متاسفانه خود کتاب سیر الکبیر در دسترس نیست بلکه تنها شرح کتاب که در مواردی هم متن اصلی کتاب با شرح آن چندان قابل تشخیص نیست، در دسترس قرار دارد.

دکتر البشیر بیان داشت: خوشبختانه به نسخه­ خطی هم از شرح سرخسی که در دانشگاه لیدن نگهداری میشود دست یافته­ اند و امکان مقایسه کتب موجود با آن را یافته­ا ند. (بخشی از کتاب نیز به نسخه خطی لیدن و توصیف آن اشاره دارد.) نکته جالب توجهی که دکترالبشیر بدان اشاره دارند این است که دانشگاه لیدن که در آن نسخه خطی سیرالکبیر نگهداری می­شود همان دانشگاهی است که گروسیوس (پدر حقوق بین الملل مدرن) در آن تحصیل کرده است. بسیار غیر قابل باور است که گروسیوس به کتاب شیبانی در زمینه حقوق بین الملل دسترسی نداشته باشد.

ایشان به این نکته اشاره کردند که باید مسلمانان بدانند کجای نظم جهانی کنونی ایستاده ­اند و جایگاهشان کجاست. که البته این موضوع با اهداف دانشگاه مفید نيز هم سو است که در واقع به منظور رویارویی با چالش های علمی جهان مدرن گام برمی­دارد. مسلمانان باید بدانند که آیا در گذشته­ حقوق بین­ الملل نقشی داشته ­اند و آیا جزئی از آن هستند و یا فقط در گذشته بوده ­اند؟ قطعا مسلمانان و اندیشمندان مسلمان در حقوق بین­ الملل نقش داشته ­اند. هم در بنیان گذاردن این رشته و هم در رشد و توسعه این زمینه از دانش بشری سهیم بوده­ اند.

در کتاب ایشان جزئیات بیشتری راجع به کتاب شیبانی، نسخه لیدن، شرح سرخسی و سیرالکبیر با ویرایش صلاح الدین المنجد است، توضیحات بیشتری داده شده است.

همچنین ایشان به کتبی که پیش از او نوشته شده است اشاره ­ای داشتند و بیان کردند قاضی (اندیشمند پاکستانی) در سال ۲۰۰۵ سیرالصغیر شیبانی را ترجمه کرده ولی کار و کتاب ایشان متمرکز بر سیرالکبیر شیبانی است.

وي مجددا تاکید کرد: قصد من برگردان اندیشه مسلمانان در زمینه حقوق بین الملل به زبان انگلیسی است تا جهان امروزی بیش از پیش با مشارکت مسلمانان در این زمینه آشنا شوند.

دكتر خالد رمضان البشير نکاتی راجع به فصل سوم کتاب اضافه كرده و در بحث جهاد و جنگ بیان داشت: آنچه در رویکرد شیبانی در زمینه جنگ و جهاد قابل توجه است این است که وی جهاد و جنگ را في ­نفسه دارای ارزش نمی­دانسته بلکه آنچه جنگ را در نزد مسلمانان روا می­کرده است جنگ برای صلح بوده است.

پس از توضیحات ابتدایی دکتر خالد رمضان بشیر، جناب آقای دکتر سعید رهایی نکاتی را بیان فرمودند:

آقای دکتر رهایی بیان داشتند که باید قدردان زحمت شما برای نگاشتن این کتاب بود و هدف دکتر خالد رمضان بشیر برای معرفی فقها و اندیشمندان مسلمان به جهان غرب ستودنی و قابل تحسین است. البته سوالاتی هم وجود دارد، از جمله اینکه کتاب دکتر خالد رمضان، بیشتر جنبه توصیفی دارد تا تجزیه و تحلیلی. شما از اهمیت سیرالکبیر در زمینه­ حقوق بین­ الملل گفته ­اید و آن را کتابی منحصر به فرد تا قرن هفدهم و زمانی که گروسیوس جنگ و صلح را می­نویسد، دانسته ­اید؛ و مرتباً بیان داشته ­اید که چرا اندیشمندان حقوق بین ­الملل پس از شیبانی نامی از وی و کتابش به میان نیاورده­ اند. سوالی که اینجا مطرح است این است که چرا خود شما از اندیشمندان و محققین مسلمان بعد از شیبانی تا زمان گروسیوس ياد نكرده ايد؟ آیا معتقدید از فقهای مسلمان کسی در این زمینه دنباله رو شیبانی نبوده است؟

نکته دیگر اینکه شما شیبانی را با گروسیوس، ویتوریا، آکویناس و… مقایسه نموده ­اید چرا شیبانی را با فقهای مسلمان دیگر قبل و بعد از خود شیبانی مورد سنجش قرار نداده ­اید؟

سومین نکته اینکه شما فتاوای شیبانی را حائز اهمیت فراوانی می­دانید در حالی که برخی از نظرات شیبانی در زمینه حقوق جنگ و معاهدات و قراردادها در این زمینه را سانسور کرده و ذکری از آنها به میان نیاورده­ اید؛ در حالی که این نظرات ویژه شیبانی دقیقا در تقابل با حقوق بین­ الملل امروزی قرار دارند. به عنوان مثال راجع به مسائل جهاد ابتدایی که راجع به آن بحثی را مطرح ننموده ­اید.

بحث چهارم این است که به نظر می­رسد شما اسلام را تنها متعلق به جامعه عرب می­دانید و ذکری از اصالت ابوحنیفه و سرخسی که هر دو اصالت ایرانی داشته­ اند به میان نیاورده ­اید، که جا داشت اشاره ­ای به ملیت این اندیشمندان صورت می­گرفت.

دکتر رهایی راجع به مقدمه­ ای که خالد ابولفضل بر کتاب دکتر رمضان البشیر داشته ­اند، گفتند: مطابق ادعای خالد ابوالفضل؛ ای کاش بیان می­کردید که شیبانی چه تلاشی در جهت تعادل میان اصول انسانی و اخلاقی و آموزه ­های قرآن و احادیث دارند و تا چه میزان این تلاش موفق بوده و چه راه حلی در این زمینه توسط ایشان ارائه گردیده است که خالد ابولفضل چنین جایگاهی را برای شیبانی قائل شده ­اند؟

و سوال پایانی اینکه شما می­دانید شیبانی کتاب السیر الکبیر را برای هارون الرشید خلیفه عباسی نوشته ­است، من معتقدم شیبانی کتاب خودش را در زمینه حقوق داخلی مسلمانان نوشته است نه در زمینه حقوق بین الملل. در حقیقت کار شیبانی یک حقوق اساسی برای ملت مسلمان راجع به امور مرتبط با بیگانگان و غیر مسلمان  است.

در ادامه جلسه دکتر خالد رمضان بشیر با تقدیر از انتقاداتی که به کتابشان شده است تشکر نموده و اینکه کتاب ایشان از طرف دانشجویان و اساتید دانشگاه مفید مورد مطالعه قرار گرفته است ابراز خرسندی و نسبت به برخی اشکالات وارده، پاسخ خود را بیان کردند.

ایشان معتقدند که پرداختن به شیبانی و تقابل حقوق بین الملل اسلامی و حقوق بین الملل مسیحی بدین معنا نبوده است که شیبانی بهترین اندیشمند و فقیه مسلمان است و نه به این معنا بوده است که او اولین و یا آخرین در این زمینه است. بلکه محدودیت­های تحقیق، فراوانی منابع و فقها موجب شده است که تمرکز بر یک فقیه و یک کتاب به تخصصی­ تر شدن موضوع کتاب کمک بیشتری داشته باشد. تنها بدین منظور که كار شیبانی بزرگترین کتاب حقوق بین الملل شناخته شده بوده است که تنها اختصاصا به زمینه حقوق بین الملل اسلامی مربوط است. (این نکته را در فصل اول کتاب نیز بیان نموده ­ام که شیبانی اولین شخصی نیست که در زمینه حقوق بین الملل اسلامی یا سیر، کتاب نوشته است.)

علاوه بر این، ایشان معتقد است که باید مسلمانان اندیشه خود در زمینه حقوق بین­ الملل را به زبان حقوق بین ­الملل امروزی (انگلیسی) درآورند و نگاشته­ هایی در این زمینه به زبان انگلیسی داشته باشند تا موجب معرفی بهتر حقوق بین ­الملل اسلامی به جهان شود و کتاب خود را تنها تلاشی در این راستا می­دانند.

در ادامه جلسه، دکتر حبیبی سوالاتی را از دکتر خالد رمضان داشتند که مختصر آن از این قرار است: ایشان بیان نمودند که تعریف حقوق بین الملل چندان آسان نیست و این مساله در تعریف حقوق بین الملل اسلامی یا سیر هم وجود دارد. در واقع سیر شیبانی و کتب شبیه به آن، قواعدی است که مسلمانان در روابط خارجی­شان ملزم به رعایت آن هستند، چیزی شبیه به قانون روابط خارجی ایالات متحده امریکا (اگر بخواهیم معادل امروزی برای آن در نظر بگیریم و اگر این مقایسه درست باشد.) به عبارت دیگر جناب دکتر حبیبی معتقدند که سیر، حقوق اسلامی راجع به روابط بین ­المللی دولت اسلامی است و چه بسا تعبیر حقوق بین­ الملل اسلامی تعبیر دقیقی نباشد.

در ادامه جلسه جناب آقای دکتر میرمحمدی نیز نکات و سوالاتی را بیان فرمودند و تفاوت کار خدوری و کتاب خالد رمضان البشیر را جویا شدند که تفاوت میان این دو کتاب در چیست؟ دکتر خالد رمضان البشیر نیز توضیحاتی در این باره ارائه نمودند. در پایان جلسه نیز دانشجویان و حاضرین از دکتر خالد رمضان سوالاتی را داشتند که به سوالات آنها نیز با توجه به اقتضای محدودیت زمانی جلسه پاسخ داده شد.