گزارش تفصیلی نشست علمی: «سلسله مراتب جنسیتی در قرآن»

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، نشست علمی «سلسله مراتب جنسیتی در قرآن» روز دوشنبه ۲۲ آبان ۱۴۰۳ با سخنرانی نویسنده کتاب: سرکار خانم دکتر کارن بائر و دبیری علمی: دکتر محمود سلیمی به همت مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید برگزار گردید.

مقدمه:
عنوان این نشست برگرفته از کتابی با همین نام است که در سال ۲۰۱۵ به همت انتشارات کمبریج منتشر شده است. نویسنده برای تهیه این اثر در سال ۱۳۹۰ مدتی در ایران به سر برده و مهمان دانشگاه مفید قم بوده و به این نکته در مقدمه اشاره کرده است. ایشان در این اثر سه مساله خلقت زنان، شهادت زنان و مسائل مربوط به خانواده و ازدواج در قرآن را با رجوع به تفاسیر اسلامی و نیز مصاحبه‌های متعددی با عالمان شیعه و اهل سنت بررسی کرده است. متن زیر خلاصه‌ای از مطالب این نشست است.
دکترکارن بائر:
برای این دعوت فوق‌العاده بسیار متشکرم. افتخار بزرگی برای من است که در اینجا با شما باشم. معرفی این کتاب هرگز بدون کمک شما در دانشگاه مفید ممکن نبود و من می‌خواهم درباره آن صحبت کنم. این اولین چیزی است که می‌خواستم بگویم. بسیاری از افراد به من کمک کردند، از جمله دکتر یوسفی و دکتر شیواپور. می‌خواهم دوباره از آن‌ها تشکر کنم.
من این تحقیق را برای پایان‌نامه دکتری‌ام انجام دادم. پایان‌نامه‌ام را در دانشگاه پرینستون با مشاوره مایکل کوک و پاتریشیا کرون انجام دادم. در پایان‌نامه‌ام فقط می‌توانستم به متون قرون میانه اسلامی نگاه کنم، اما می‌خواستم مصاحبه‌ها را هم به کتاب اضافه کنم. بنابراین، این دلیل این کار است. من اکنون به خود قرآن و نه فقط تفسیرها نیز نگاه می‌کنم. من مقالاتی درباره موضوعاتی مانند حق زنان برای قضاوت و شهادت در قانون اسلامی نوشته‌ام. این کتاب به بررسی مسائل جنسیتی و احساسات در قرآن می‌پردازد.
سوال: عنوان کتاب «سلسله‌مراتب جنسیتی در قرآن» است. ما می‌خواهیم بیشتر درباره موضوع و آنچه در کتاب شما پوشش داده شده است، بدانیم.
کارن بائر:
در این کتاب، من می‌خواستم به مسائلی بپردازم که از منظر مدرن مشکل‌ساز هستند و گاهی اوقات درک آن‌ها از منظر مدرن دشوار است. من می‌خواستم بفهمم که چگونه این مسائل در طول زمان تفسیر شده‌اند. می‌خواستم روش‌ها و مکانیسم‌های تفسیر را درک کنم. عنوان کتاب به این موضوع اشاره دارد که آیا در قرآن سلسله‌مراتب بین مردان و زنان وجود دارد یا خیر. من می‌خواستم به این موضوع بپردازم و تمام تفسیرها را در این زمینه بررسی کنم. اما فکر می‌کنم عنوان کتاب یک اشتباه بود، زیرا این کتاب در واقع درباره قرآن نیست، بلکه درباره تفسیر قرآن است و درباره نحوه تفکر مردم درباره تفسیرات و مکانیسم‌هایی است که آن‌ها به کار می‌برند.
سؤال: نوع رویکردی که شما اتخاذ کرده‌اید، به نوعی یک مطالعه مختلط (mixed method) به شمار می‌رود. شما به تفسیرات قرون میانه اسلامی پرداخته‌اید و آن را با مصاحبه‌ها ترکیب کرده‌اید. آیا می‌توانید بیشتر توضیح دهید که چرا این رویکرد را انتخاب کرده‌اید؟
کارن بائر:
من همیشه می‌خواستم مسائل مدرن را بررسی کنم. حتی زمانی که پروژه را در ابتدای کار با راهنمایم مایکل کوک بحث می‌کردم، به او گفتم که دوست دارم مصاحبه‌ها را اضافه کنم اما فکر نمی‌کنم بتوانم. او گفت چرا نه، تو باید این کار را انجام دهی. زیرا اگر به ژانر تفسیر نگاه کنید، می‌دانید که من چه چیزی را می‌گویم. اگر به آن نگاه کنید، با قوانین خاصی عمل می‌کند و من می‌خواستم بفهمم که علما در دوران مدرن چه نظری درباره این قوانین دارند و وقتی که می‌خواهند قرآن را تفسیر کنند، چه چیزی را هدف قرار می‌دهند و قوانین چه تاثیری بر آن‌ها دارد.
به عنوان مثال، در بسیاری از آثار پیش‌مدرن تفسیر، جزییاتی در داستان آفرینش وجود دارد. در واقع این جزییات در قرآن نیست. ما می‌دانیم که چه چیزی در قرآن است. در تفسیرهای پیش‌مدرن، داستان حوا که از دنده آدم گرفته شده، وجود دارد. برخی از تفسیرها این را به معنای این می‌دانند که زن جنس دوم است و به عنوان دومین موجود آفرینش شناخته می‌شود. برخی حتی این را از منظر فلسفی مطرح می‌کنند و می‌گویند که زن موجودی از جسم است و مرد موجودی از روح.
من به این سنت توجه داشتم که می‌گوید زنان ثانوی هستند. حالا چگونه این موضوع امروز که ما می‌دانیم مردان و زنان برابرند، تداوم دارد؟ آیا تفسیرهای گذشته باید تفسیرهای حال را تعیین کنند یا نه؟
این یک مثال است. وقتی با علمای امروز صحبت کردم، توانستم از آن‌ها بپرسم که چگونه سنت تفسیر خود را درک می‌کنند و چگونه قرآن را می‌فهمند. جالب است که در غرب، ما این ایده را داریم که سنت به نوعی مقدس است و همه چیز درباره تفسیر مدرن به سنت قرون وسطایی بستگی دارد.
سؤال: آیا رویکرد شما در این کتاب توصیفی است یا ترکیبی از توصیف و ارزیابی؟ آیا بعد از گزارش رویکردها و تفسیرهای مختلف، سعی کردید آن‌ها را ارزیابی کنید و یکی را بر دیگری ترجیح دهید؟ اگر بله، روش شما در این زمینه چه بود و تفسیر مورد علاقه شما از قرآن چیست؟ و ضمنا آیا عنوان کتاب را می‌توانید تغییر دهید؟
کارن بائر:
اول از همه باید بگویم که اجازه تغییر عنوان به زبان انگلیسی را ندارم. اما اگر این کتاب به زبان فارسی یا دیگر زبان‌ها ترجمه شود، شاید بتوانیم عنوان را تغییر دهیم. اما به دلیل مسائل حق نشر، نمی‌توانم عنوان را در حال حاضر تغییر دهم.
مراد من در این متن از «قرون میانه»، «پیش‌مدرن» است نه «قرون وسطایی». من توضیح دادم که چه چیزی را در تفسیرهای اولیه بررسی می‌کنم.
این کتاب به طور خالص توصیفی نیست، زیرا فکر نمی‌کنم هیچ کتابی به طور خالص توصیفی باشد. حتی اگر مثلاً یک مجموعه حدیث باشد، نحوه جمع‌آوری آن تحت تأثیر شخصی است که جمع‌آوری را انجام می‌دهد. بنابراین حتی کسی که به نظر می‌رسد نظری ندارد، هنوز هم دارای نظری است. من فکر نمی‌کنم که نوشتن چیزی بدون این که در آن به نوعی درگیر باشیم، ممکن باشد. در مصاحبه‌ها نیز من خودم و نظرم را پنهان نمی‌کنم. من قطعاً نظری دارم و علما می‌دانستند که من نظری دارم و فکر می‌کنم این موضوع باعث شد که راحت‌تر با یکدیگر صحبت کنیم. هدف از مصاحبه‌ها و تحلیل این بود که نظر دیگران را درک کنیم، نه اینکه نظر خودم را تحمیل کنم. اما نمی‌توانیم از این واقعیت فرار کنیم که هر فردی با نظرات شخصی خود وارد می‌شود.
من خوشحالم که واقعاً نظر خودم را در این کتاب ننوشتم، زیرا وقتی این کتاب را نوشتم، قرآن را به درستی درک نمی‌کردم. حالا کتاب دیگری نوشتم که در آن فقط به قرآن و زنان پرداخته‌ام و اکنون فکر می‌کنم درک بهتری از قرآن در مورد زنان دارم.
سؤال: چرا در این کتاب به مسائل خاصی پرداخته‌اید و مسائل دیگر را مورد بحث قرار نداده‌اید؟
کارن بائر: این سه مسئله را انتخاب کردم زیرا نیاز داشتم که بتوانم تفسیرها را در طول زمان بررسی کنم و به دلیل بررسی تعداد زیادی از آثار، اضافه کردن بیشتر از این بسیار دشوار بود. اگر می‌توانستم به زمان برگردم، کتابی مانند یک منبع شامل ترجمه‌هایی از برخی از این موارد که برای کتابم استفاده کرده‌ام، می‌نوشتم.
سؤال: با کدام علما مصاحبه کردید و آن‌ها چه چیزی درباره نتایج تحقیقات خود به شما گفتند؟
کارن بائر: من با بسیاری از علما مصاحبه کردم، و این برنامه توسط دانشگاه مفید سازماندهی شده بود که بسیار سپاسگزارم. افرادی که با آن‌ها صحبت کردم شامل افرادی بودند که دیگر در قید حیات نیستند، مانند آیت‌الله موسوی اردبیلی و دکتر ناصر قربان‌نیا.
خلاصه کردن هر مصاحبه برای من در حال حاضر ممکن نیست، اما روش‌های مختلفی وجود داشت. برخی از آن‌ها روش‌های اصلاح‌طلبانه و برخی دیگر روش‌های سنتی تفسیر داشتند. حتی در روش‌های سنتی، رویکردهای اصلاحاتی وجود داشت. هر مفسر به نوعی تحت تأثیر زمان و مکان خود قرار دارد و این تأثیر بر تفسیر آن‌ها مشهود است.
رابطه قرآن و زنان ممکن است نیاز به بحث جداگانه‌ای داشته باشد، اما اکنون فکر می‌کنم که درک بهتری از آن دارم. قرآن به هر فردی، حتی بردگان، حق انتخاب و مسئولیت اخلاقی می‌دهد. بنابراین، هر فردی، چه زن و چه مرد، دارای اختیار اخلاقی است.
فکر می‌کنم در حالت طبیعی، مردان و زنان دقیقاً برابر هستند. اما در مورد عوامل اجتماعی و تاریخی و شرایط اجتماعی که در آن زندگی می‌کنیم، تفاوت‌هایی وجود دارد. وقتی به آیات قرآن درباره مردان و زنان نگاه می‌کنیم، آنچه امروز می‌بینیم یک سلسله‌مراتب است. به عنوان مثال، دو زن برابر یک مرد در شهادت و اجازه ازدواج مرد با چند زن. اما در آن زمان، شرایط بسیار متفاوت بود. در آن زمان ممکن بود زنان هیچ شهادتی نداشته باشند و قرآن حقوقی را به آن‌ها می‌دهد که ممکن است در جامعه‌ای که حقوقشان تضمین نشده بود، به آن‌ها داده نشود.
قرآن به زنان حق ارث می‌دهد، هرچند که مردان ارث بیشتری می‌برند زیرا باید از خانواده مراقبت کنند. در آن زمان، هیچ دولتی برای مراقبت از افراد وجود نداشت و همه در خانواده‌ها زندگی می‌کردند.
سؤال: منظور شما از «عاملیت» چیست که به دو نوع اجتماعی و اخلاقی تقسیم می‌شود؟
کارن بائر: منظور من از عاملیت این است که هر فردی توانایی دارد که نظر خود را داشته باشد و از حواس و عقل خود برای قضاوت درست استفاده کند. در جامعه، البته می‌بینیم که برخی افراد حقوق بیشتری نسبت به دیگران دارند.
سوال: آیا تفاوتی بین تفاسیر شیعه و اهل سنت در بحث زنان وجود دارد؟
کارن بائر: در مورد تفاوت‌های تفسیر شیعه و سنی، در دوره‌های مختلف، تفاوت‌هایی وجود دارد. در تفسیرهای مدرن، برخی از شیعه‌ها می‌توانند از عقل و تفکر خود به عنوان یک روش استفاده کنند، در حالی که در تفسیرهای سنی بیشتر به منابع سنتی تکیه می‌شود.
من به آیه ۷۱ از سوره توبه اشاره کردم که چنین است: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» و اگر دوباره بازمی‌گشتم، آن آیه را هم در کتابم می‌آوردم. این آیه بسیار عمیق است زیرا مردان و زنان به یک اندازه فرمان داده شده‌اند و این نشان می‌دهد که اسلام فقط درباره مردان نیست، بلکه تلاش بزرگ‌تری است که توسط مردان و زنان شایسته انجام می‌شود.
سؤال: این پرسش به تجربه شخصی شما به عنوان یک پژوهشگر مطالعات اسلامی مربوط می‌شود. به عنوان یک پژوهشگر زن، چگونه تفسیرهای قرآن را در مقایسه با پژوهشگران مرد متفاوت دیدید؟ آیا تفاوت‌هایی را متوجه شده‌اید و فکر می‌کنید هر جنسیتی دیدگاه‌های منحصر به فردی در مورد بحث‌های مربوط به جنسیت و مسائل مشابه دارد؟
کارن بائر: بسیار سپاسگزارم از این سؤال. آنچه من متوجه شدم این است که وقتی به موضوع جنسیت پرداخته می‌شود، بسیاری از پژوهشگران مرد به تفسیرهای مربوط به زنان توجه نمی‌کنند. برخی از آن‌ها این موضوع را کنار می‌گذارند و فکر می‌کنند که مسئله زنان در قرآن یا تفسیر آن مهم نیست. اما در واقع، در قرآن، زنان واقعاً مرکزی هستند و این سؤال در تفسیر بسیار جذاب است زیرا نشان می‌دهد که چگونه شرایط می‌تواند با گذر زمان تغییر کند.
اگر پژوهشگران مرد این موضوع را نادیده بگیرند، در واقع به کار خود آسیب می‌زنند. من فکر نمی‌کنم که ما چیزهای کاملاً متفاوتی در دانشگاه‌های غربی داشته باشیم. همچنین مردانی که با آن‌ها صحبت کردم، بسیاری از آن‌ها حتی بیشتر از برخی از زنان اصلاح‌طلب هستند. این موضوع به جنسیت مربوط نمی‌شود.
من واقعاً می‌خواستم نشان دهم که این ایده که مردان و زنان هر دو حقوق دارند یا می‌توان قرآن را دوباره تفسیر کرد، یک دیدگاه فمینیستی غربی نیست. این یک موضوع است که مردان نیز در دنیای اسلام به آن فکر می‌کنند و این ایده که برابری یک مفهوم غربی است، نادرست است.