گزارش اجمالی مراسم گرامیداشت هفتمین سالگرد ارتحال حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی (ره)

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، مراسم گرامیداشت هفتمین سالگرد ارتحال آیت الله العظمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (قدس سرّه) مرجع معظم تقلید و مؤسس گرانقدر دانشگاه مفید با عنوان «آیت الله العظمی موسوی اردبیلی (ره) و تربیت دینی» روز پنج شنبه دوم آذرماه ۱۴۰۲ در محل دانشگاه مفید برگزار شد.

در ابتدای این برنامه پیام مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی سبحانی (مدظله العالی) توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر سعید رهایی دبیر علمی همایش قرائت شد:

*****************************

در ادامه این برنامه دکتر سید مسعود موسوی اردبیلی رئیس دانشگاه مفید ضمن خوش آمد گویی به حضار، گفتند: «عقلانیت» و «تعادل» دو ویژگی مهم آیت الله العظمی موسوی اردبیلی بود. ایشان افزودند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی به عنوان عالمی دینی، دارای وجوه شخصیتی متعددی بودند. ایشان در عین اینکه در میان همگنان خود از جهت علم و فضل جزو معدود انگشت شمار قرار می‌گرفت، یک کنشگر اجتماعی بود و از ابتدای طلبگی نسبت به مسائل اجتماعی احساس مسئولیت می‌کرد و نسبت به این مسائل تعهد داشت و به این تعهد در قالب تاسیس مراکز خیریه و ایجاد حرکت‌های اجتماعی یا رفع موانع و مشکلات اجتماعی عمل می‌کرد.

عضو هیات علمی دپارتمان فلسفه دانشگاه مفید گفتند: جنبه دیگر شخصیت ایشان این بود که یک فعال سیاسی بود و نقش ایشان را در سال‌ها و دهه‌های قبل از انقلاب اسلامی و پس از آن به خوبی می‌بینیم. این جنبه از شخصیت ایشان بیشتر از جنبه‌های دیگر برای مردم شناخته شده است گرچه این قوی‌ترین جنبه شخصیت ایشان نبود. جنبه دیگر شخصیت آیت الله موسوی اردبیلی، جنبه معلمی و آموزشگری هم به عنوان طلبه، هم به عنوان مدرس حوزه، هم به عنوان استاد در دانشگاه و هم معلم برای بچه‌های مردم بود. مدارسی که ایشان تاسیس کرد یکی از تاثیرگذارترین مدارس در ۶۰ سال گذشته است.
رئیس دانشگاه مفید بیان کرد: پرورش و تربیت طلاب و انبوه کثیری از فضلایی که به حوزه‌های علمیه تقدیم شدند، نشان دهنده نقش تاثیرگذار ایشان در تربیت دینی است و ایشان در کنار تاسیس مراکز دینی، به عنوان منبری‌ای تراز اول شناخته می‌شد. جمع این جهات در یک مرجع به نظر می‌آید که نادر است. در هر زمینه‌ای که مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی وارد شده است جزو نوادر آن عرصه شناخته شده است.

دکتر سید مسعود موسوی اردبیلی افزودند: ایشان از عمق دل به سنت دینی و فرهنگی ما وابسته بودند و به علمای سلف و دستاوردهای آن‌ها فوق العاده احترام می‌گذاشتند اما در عین حال فوق العاده روشن بود و دائما در پی نوآوری در عرصه‌های جدید بود و ما سعی کرده‌ایم این ویژگی‌ها را در شعار دانشگاه مفید «پای در سنت، رو به آینده» منعکس نماییم. ایشان در نوآوری از جهت نظری متهورانه بود، هرچند در عمل محتاطانه برخورد می‌کرد.

رئیس دانشگاه مفید خصلت دوم مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی را عقلانیت و تعادل دانسته و افزودند: این ویژگی در مشی ایشان جلوه می‌کرد؛ اینکه در مشی خود در مقام نظر و عمل پیرو عقلانیت باشی و در مقام اجرا راهی را بروی که میانه‌ترین راه است و درگیر افراط و تفریط نشوی، نکته مهمی است که نمونه اعلای ان را در مشی آیت الله موسوی اردبیلی می‌توان دید و در این دوره که دوره برخی افراط و تفریط هاست، جای خالی روش و منش مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی را به روشنی می‌توانیم احساس کنیم.

*****************************

سخنران بعدی مراسم دکتر فرشاد مومنی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بودند. ایشان ضمن اشاره به سابقه آشنایی نزدیک خویش با آیت الله العظمی موسوی اردبیلی گفتند: من شوق بی‌پایان ایشان را برای «دانستن» بی‌نظیر دیدم. فکر می‌کنم اگر از دریچه توسعه به این فرد نگاه کنیم، شاید بزرگترین ویژگی ایشان این بود که یک فهم عالمانه معطوف به آینده از علم داشت و به همین دلیل، منزلت همکاری و نقدپذیری نزد ایشان بسیار بالا بود و در جامعه‌ای که فردمحوری در همه عرصه‌ها بیداد می‌کند آقای موسوی اردبیلی در زمینه تقسیم کار و همکاری، یک انسان تراز توسعه و بسیار پیشگام بود.

دکتر مومنی افزودند: آقای موسوی اردبیلی مانند همه کسانی که در تراز دین‌شناسان آگاه به اقتضائات زمانه طبقه‌بندی می‌شوند، از وقوف روش شناختی به نقص انسان در اعلی درجه، آگاهی داشت و این در سلوک فردی و جمعی ایشان منعکس بود. اینکه ایشان قائل به همکاری بود و آنچه را که نمی‌دانست، می‌پرسید و اینکه نسبت به همه انسان‌ها روادار بود. این رواداری و قائل بودن حق برای انسان‌ها بماهو انسان، حساب و کتاب‌هایی دارد که از جنبه معرفتی و اندیشه‌ای ریشه در وقوف روش شناختی به نقص اطلاعات دارد. کسانی که این وقوف را ندارند در ساحت نظر به سمت جهل و جمود و در ساحت عمل به سمت خودکامگی و استبداد کشیده می‌شوند.

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی گفتند: متفکران بزرگ نااطمینانی‌ها را به دو گروه عمده تقسیم می‌کنند، نااطمینانی‌ها با منشا طبیعی و نااطمینانی‌هایی که ریشه در الگوی تعاملات میان انسان‌ها دارد که ناظر بر رابطه مردم با حکومت، حکومت با مردم و مردم با مردم است. ظهور نااطمینانی‌ها از این دوگونه، مهمترین ریشه گرایش به سمت آموزش و ابداع نهادها در طول تاریخ بشر بوده و شاید یکی از حیاتی‌ترین و تاثیرگذارترین نهادها در این زمینه، نهاد دین است. کسانی که با نگاه آینده شناختی درباره جهان کار کردند و قرن ۲۱ را قرن ظهور نااطمینانی‌های نوپدید و بی‌سابقه به شمار می‌آورند، بر این باورند که قرن ۲۱، قرن گرایش شدیدتر به باورهای دینی هم هست. ولیکن اهل نظر می‌دانند که این گرایش به وضوح خبر خوشحال کننده‌ای نیست. چون کسانی که گرایش پیدا می‌کنند بیش از آنکه تمایل به ادیان ابراهیمی داشته باشند، به سمت باورهای فرقه‌ای و تعصبات حرکت می‌کند. به نظرم، این یک رسالت استثنایی برای باورمندان به ادیان ابراهیمی در قرن ۲۱ است و مرور سلوک نظری و عملی آیت الله موسوی اردبیلی در این زمینه می‌تواند خیلی تاثیرگذار باشد. البته همه می‌دانید که مساله آموزش در پرتو نظم اجتماعی شکل خاص و کارکردهای خاص خود را پیدا می‌کند و گرایش به محتواها و شیوه‌های متفاوت آموزشی که اینقدر گسترده است، ریشه در تفاوت نظم‌های اجتماعی دارد.

دکتر مومنی گفتند: براساسا گزارش سازمان ملل متحد، در مجموع تا امروز ۴۲ گونه متفاوت از نااطمینانی‌ها با منشا طبیعت شناسایی شده که از این مجموعه، ۳۴ گونه آن در ایران فعال است. از منظر توالی‌های سیاستی، حساسیت نسبت به نااطمینانی‌ها با منشا تعاملات انسانی زمانی موضوعیت پیدا می‌کند که از یک سطوح حداقلی قابل قبول از قابلیت برای مهار نااطمینانی‌ها با منشا طبیعت برآمده باشیم. اگر از این دریچه به سرنوشت ایران نگاه کنیم، می‌بینیم که در تاریخ برنامه ریزی خود به دلیل ضعف‌های بنیادی، فسادها و استبدادها و… از دوره‌ای که ایران برنامه ریزی توسعه را آغاز کرده، شدت مواجهه با نااطمینانی‌های با منشا طبیعی افزایش یافته و این افزایش در دوره بعد از انقلاب به مراتب نگران کننده است.

رئیس مؤسسه دین و اقتصاد افزودند: عموم متفکران نااطمینانی‌های با منشا تعاملات انسانی را خیلی حیاتی‌تر می‌دانند و برای اینکه اوضاع و احوال این سرزمین را از این دریچه ببینید، می توانید به گزارش‌هایی در زمینه امنیت، اعتماد، همکاری در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مراجعه کنید. تربیت دینی برای نجات جامعه بشری در جامعه ما به طور خاص و در جامعه جهانی به طور عام می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، از دریچه توسعه وقتی به نظام مسلط آموزش حوزوی کشور نگاه می‌کنیم می‌بینیم مانند نظام مسلط اموزش‌های علمی از یک نقص خیلی بزرگ برخوردار است.

دکتر مومنی ادامه دادند: متفکران بزرگ طبقه‌بندی‌های متفاوتی از گونه‌های دانایی بشر ارائه کردند. از جمله دانایی‌ها را به چهار گروه دانش چیستی، دانش چرایی، دانش کیستی و دانش چگونگی تقسیم می‌کنند. اگر اندیشه علمی و دینی بخواهد اقدام به تمدن‌سازی کند، ضریب اهمیت دانش چگونگی به تنهایی براساس برآوردهای موجود، ۹ برابر گونه‌های دیگر است. و ما در نظام رسمی آموزش دینی و علمی، قدر و منزلتی نزدیک به صفر برای دانش چگونگی درنظر گرفتیم. مهمترین عامل این امتیاز و برجستگی و منحصر بفردشدن کسانی که در دوران بعد از جمهوری اسلامی به عنوان عالم دینی که فهم قاعده‌مند از اقتضائات زمانه دارند، این بود که خودشان خلاف مسیر عادی آموزشهایی که می‌دیدند روی منزلت دانش چگونگی متمرکز شدند.

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی گفتند: اینکه می‌بینید بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همه چشم‌ها به سمت امثال شهید بهشتی یا آیت الله موسوی اردبیلی معطوف می‌شود به دلیل آن است که اینها سطوحی از آمادگی‌ها در زمینه دانش چگونگی برای خود فراهم کرده بودند و می‌توانستند پاسخ‌های مقتضی زمانه به نیازهای تمدن‌سازی ایرانی ارائه کنند. اگر از این دریچه به آراء امثال آیت الله موسوی اردبیلی نگاه کنید، می‌توانید امیدوار باشید که موسوی اردبیلی‌های جدید متولد شده و به کار دین و جامعه و توسعه بیایند. البته در این زمینه، نظم اجتماعی، قیدهای خاص خود را دارد و باید آن‌ها را لحاظ کرد.

ایشان در پایان سخنان خود گفتند: حق آیت الله موسوی اردبیلی این است که مدارس مفید و دانشگاه مفید از استانداردهای پاداشتگی نظم موجود، از رویه‌های کوته نگرانه و فرصت طلبانه فاصله بگیرند، همانگونه که آقای موسوی اردبیلی تا پایان عمر اینگونه بودند و ما هم باید به سمت ژرف اندیشی و اولویت دادن به کارهای بنیادی حرکت کنیم.

*****************************

سخنران بعدی برنامه حجت الاسلام والمسلمین دکتر سعید رهایی دانشیار دپارتمان حقوق دانشگاه مفید و از شاگردان آیت الله موسوی اردبیلی (ره) بودند. ایشان در ابتدای سخنان خود گفتند: «تربیت دینی» را باید اینگونه تعریف کنیم که تربیت جمعیت‌های هدف به منظور ارتقای علمی و دینی آنان جهت تصدی امور اجتماعی مطابق با عدالت و با بهترین استانداردهای زیستی زمان و آموزش و رسوخ زیست دینی به اقتضای جهان معاصر در جهت کمال انسانی و ایمانی جامعه.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه گفتند: در این مسیر ابتدا بحث درباره کسی است که متصدی تربیت دینی است. بدون تردید هرکسی نمی‌تواند مدعی تربیت دینی باشد. در طول تاریخ، دین بزرگترین ضربه را از کسانی خورده که مدعی تربیت دینی بودند اما خود، آموخته از دین و بهره‌مند از علم تربیت نبودند. بدون تردید مرحوم آیت الله اردبیلی بهره‌مند از بهترین اساتید زمان خود بودند. ایشان در سطح از محضر اساتیدی چون آیت الله سید احمد خوانساری و آیت الله گلپایگانی بهره‌مند شدند و در فقه از محضر آیت الله سید محمد داماد و مرحوم آیت الله بروجردی بیشترین بهره را بردند و در محضر امام جهت تعلم اخلاق حاضر شدند و در بعد سیاسی نیز همیشه در موضع گیری‌های سیاسی خود قبل و پس از انقلاب همراه ایشان بودند.

دانشیار دپارتمان حقوق دانشگاه مفید گفتند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی از نظر فلسفی که کمتر از این دیدگاه شناخته شده است، از بهترین اساتید فلسفه در نجف و قم بهره‌مند شدند. بهترین هم مباحثه‌ها را داشتند. در هرصورت آموخته محضر علمای بزرگ بودند و تمام تلاش خود را به کار بردند.

دبیر علمی هفتمین همایش گرامیداشت مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی افزودند: آن فقیه فقید بسیار خداترس بود. به مدت ۲۵ سال در خدمت ایشان بودم. بارها خدمت ایشان می‌رسیدم، تنها بود، در می‌زدم، وارد می‌شدم، می‌دیدم صورتشان غرق در اشک است به گونه‌ای که قبای ایشان خیس شده است. می‌پرسیدم مشکلی پیش آمده است؟ می‌گفت: خیر، پایان عمر من است. عمر خود را که می‌بینم، در مقابل نعمت‌های بیکران الهی شرمنده ام، می‌بینم به زودی محضر خدا می‌روم اما چیزی در دست ندارم. از ایشان پرسیدم چرا نسل شما از ما بهتر است؟ گفت: تقصیر ماست. ما از محضر اساتیدی بهره بردیم که هرکدام تمثل یکی از صفات عالیه انسانی بودند. وی تواضع و حافظه قوی را ویژگی بارز مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی بیان کرده و گفتند: ایشان بسیاری از طلاب را مخاطب خود قرار دادند و بسیاری از آن‌ها در درس تفسیر ایشان شرکت می‌کردند. ایشان تا آخرین لحظات بحث فقهی می‌کردند.

دکتر رهایی افزودند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی با مردم بود، مخاطبانش مردم بودند، لذا در مساجد تلاش می‌کرد، روشنفکران را مخاطب قرار می‌داد، کانون توحید را ساخت و بسیاری از بزرگان معاصر و گذشته در آن سخنرانی کردند. ایشان معتقد به ایجاد زبان مشترک برای گفتگوی حوزویان و دانشگاهیان بودند.

*****************************

سخنران بعدی این مراسم دکتر علی اکبر صالحی، استاد دانشکده انرژی دانشگاه صنعتی شریف بودند. ایشان در ابتدای سخنان خود با یادآوری فاجعه غمبار غزه و محکوم نمودن جنایات رژیم سفاک صهیونیستی گفتند: ما کنوانسیون‌های متعددی داریم از جمله کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو و پروتکل‌های آن، معاهدات و قوانین جنگی بعد از دو جنگ جهانی که تدوین شده و باید پیاده‌سازی شود اما موسسات بین المللی مانند سازمان ملل تا زمانی این معاهدات و کنوانسیون‌ها برای آن‌ها مهم هستند که حافظ منافع قدرت‌ها باشند. همینکه نوبت به ضعفا می‌رسد این معاهدات و قوانین رنگ می‌بازد و آزادی عملی که غرب به اسرائیل در ارتکاب جنایت غزه داده به دلیل شستن حس گناهی است که قبلا در دو جنگ جهانی قبلی ایجاد کرده بودند. اینقدر دست رژیم صهیونیستی را باز گذاشتند که روی هیتلر و چنگیز و دیگران را سفید کرده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شریف در ادامه گفتند: براساس آیه مبارکه و لقد کرمنا بنی آدم، ذات بنی آدم، کریم است اما عده‌ای در راه حرکت می‌کنند و عده‌ای در بیراهه هستند و علم زمانی «لاینفع» می‌شود که از آن در مسیر ناصحیح استفاده شود مانند علم هسته‌ای که مفید است اما وقتی تبدیل به بمب می‌شود «لاینفع» می‌شود.

استاد دانشگاه شریف با اشاره به شخصیت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی افزودند: برای من جای بسی خرسندی است که در آستانه هفتمین سالگرد ارتحال آیت الله موسوی اردبیلی که عالمی واقعا آزادیخواه، عدالتجو و کمال طلب بود، در این همایش حضور یافتم. بدون تردید بسیاری از محققان تاریخ معاصر ایران و پژوهشگران سیر تحول انقلاب اسلامی در حوزه‌های مختلف علمی، اجتماعی و مدیریتی از نظرگاه خاص خود به کارنامه پربار آن عالم جلیل القدر خواهند پرداخت. برای نمونه، فعالیت‌های ایشان در تشکیل و رشد فعالیت‌های جامعه روحانیت مبارز تهران، عضویت در شورای انقلاب با حکم امام خمینی (ره)، مشارکت فعال در تاسیس حزب جمهوری اسلامی، تصدی ریاست دیوان عالی کشور و نیز نگارش آثار ماندگار در ابواب مختلف فقهی و نیز پیرامون مباحث و موضوعات تفصیلی و اقتصادی می‌تواند مورد تحقیق و کنکاش پژوهشگران قرار گیرد.

دکتر صالحی گفتند: آیت الله موسوی اردبیلی بواسطه تلمذ و شاگردی در محضر اساتیدی چون امام راحل، آیت الله خویی، آیت الله سید محسن حکیم، آیت الله گلپایگانی و آیت الله سید احمد خوانساری همانند پیشینیان خود نسبت به وظیفه و مسئولیت‌های حساس مرجعیت شیعه به عنوان پناهگاه توده مردم و نیز طبقات مختلف اجتماعی آگاهی داشت. آن فقید سعید در ضمن ادای وظیفه در مناصب مهم و جایگاه‌های کلیدی در نظام جمهوری اسلامی، تربیت و آموزش طلاب روشن اندیش و دانشجویان را وجه همت خود قرار داد. همچنین تاسیس دانشگاه مفید و ایجاد محیطی مناسب برای تعامل افکار و تضارب آراء با توجه به سنت اصیل مکتب تشیع مبنی بر دفاع از حریت و آزاداندیشی، بزرگترین خدمت آن مرجع عالیقدر به جامعه علمی و فرهنگی ایران و جهان تشیع و بیانگر فهم دقیق و عمیق آن عالم از مبدا و منشا تحولات علمی در جهان مدرن است.

وی با بیان اینکه آیت الله موسوی اردبیلی بین سنت و مدرنیته می‌خواهد جمع کند، گفت: او می‌خواهد از هرچیزی که خوب است کسب فیض کند چه آنچه در سنت است و چه آنچه در دنیای مدرن است.

استاد دانشگاه شریف گفتند: برخلاف پندار معمول، خاستگاه بسیاری از مراکز و موسسات علمی و پژوهشی اروپا را باید در نهادهای دینی و مذهبی آن قاره جستجو کرد. به عبارت دیگر، دانشگاه‌ها در غرب برآمده از مراکز سنتی آموزش دینی و موسسات مذهبی است. حتی اساس رنسانس، علمای دین بودند بعدها که مشکلاتی پیش آمد، کلیسا فقط به چگونگی‌ها پاسخ می‌داد و اجازه طرح چرایی‌ها را نمی‌داد. وی با تصریح به اینکه هرآنچه داریم از مکتب الهی ابراهیمی است، گفت: ما نتوانستیم دین را آنگونه که شایسته مقام دین است به جوانان معرفی کنیم و لذا دین در ذهن جوانان ما «دین گریزی» است.

دکتر صالحی اظهار داشتند: انقلاب اسلامی در خیلی از حوزه‌ها موفق بوده است اما در حوزه فرهنگی متناسب با حوزه‌های دیگر موفق نبوده است. ما جوانان خود را داریم از دست می‌دهیم. دیگران اذهان آن‌ها را با شیوه‌های امروزی ربودند، چون ما نیامدیم به چراها پاسخ دهیم. بخشنامه‌ای با جوانان برخورد کردیم. ما بعد از انقلاب از باب مناسک در دین وارد شدیم به جای اینکه از محتوا و مفاهیم وارد شویم. همچنین ما در ایران با یک گسست مواجهیم به این معنا که گویا دانشگاه‌ها تنها در چارچوب تقابل و معارضه با سنت قابل تعریف می‌باشند. شاید یکی از دلایل آن واردکردن دانشگاه از غرب به کشور باشد یعنی حوزه تبدیل به دانشگاه نشد. در دوره عباسیان، ریاضیات، هیئت، نجوم در حوزه‌های آن زمان تدریس می‌شد اما از قرن چهارم و پنجم به بعد بویژه از دوره مغول به یکباره این علوم از حوزه‌های ما دور شد.

ایشان افزودند: طی یک سده گذشته و حتی در کوران مبارزات نهضت مشروطه، افراد به اصطلاح تجدد مآب، نهاد دین و روحانیت را مسبب دورافتادن ایرانیان و مسلمانان از میراث نوین غرب و زمینه ساز محرومیت اهل ایمان از مواهب عقل بشری تلقی می‌کردند. درحالیکه یکی از معماران اصلی استقرار حکومت قانون در جنبش مشروطیت آیت الله آخوند خراسانی بود. آن عالم دوراندیش از رهگذر درک عمیق سنت نبوی و علوی و نیز با عطف توجه به امکانات موجود در منظومه حقوق و مکتب تشیع در مسیر نوسازی سامانه قدرت سیاسی و ساختار حقوقی قدرت در ایران گام نهاد و نقشی ماندگار از خود به یادگار نهاد.

دکتر صالحی افزودند: بخش قابل توجهی از آحاد مردم و نیز بخش کثیری از دانش آموختگان از درک اهمیت و نقش برجسته عالمان تراز اول دین در بسط تفکر و اندیشه و نیز مددرسانی به استقرار نهادهای نوین در ایران غافل بودند. در حال حاضر عمده علمای شیعه به رغم همه کچ فهمی‌های اعمال شده طی قرون گذشته بیش از پیش به رسالت و وظیفه تاریخی خود در قبال دین اسلام و مذهب شیعه توجه دارند. قائم مقام فرهنگستان علوم گفت: رهایی از قیود پندارهای نادرست در باب نقش و جایگاه روحانیت و شرح مجاهدت‌های ستودنی عالمان روشن ضمیر و فقهای نواندیش در حفاظت از حریم آزادی و آزادگی و نیز همگامی آن‌ها با تحولات عظیم بشری در عرصه علم و معرفت وظیفه‌ای است که برعهده همه ما نهاده شده است.

*****************************

سخنران آخر مراسم گرامیداشت هفتمین سالگرد ارتحال آیت الله العظمی موسوی اردبیلی (ره) دکتر میر سعید موسوی کریمی دانشیار دپارتمان فلسفه دانشگاه مفید بودند. ایشان با بیان نگاه و روش مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی در رابطه با تربیت دینی گفتند:مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی در زمینه تربیت دینی نظریه‌پردازی نکرده، اما آنچه می‌گویم برمبنای سلوک و رفتار عملی ایشان است. ایشان افزودند: آیت الله موسوی اردبیلی مدارس مفید را با اصالت بخشیدن به فرد تاسیس کرد. وی به subject و object به عنوان دوگانه مهم در فلسفه اشاره کرد و افزود: سوال مهم این است که کدامیک بر دیگری مقدم است؟ من تابع محیط هستم و هرآنچه محیط بر من تحمیل کرد، من تابع آن می‌شوم؟ یا من کنشگر فعال سازنده عالم هستم؟ در طول تاریخ افرادی طرفدار اصالت subject و افرادی هم طرفدار اصالت object بودند.

دانشیار دپارتمان فلسفه دانشگاه مفید، دیدگاه مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی درباره اصالت فرد (subject) و جامعه (object) را به سه دوره تقسیم کرده و گفتند: به نظرم ایشان در دوره پیش از انقلاب، اصالت را به فرد داده و معتقد بود فرد بر محیط تقدم دارد. مخاطب ایشان در تاسیس انجمن مبارزه با فقر در اردبیل، انسان‌ها بودند. تاسیس مدارس مفید، تاسیس کانون توحید و نحوه رفتار با فرزندان همگی نشان می‌داد که ایشان اصالت را به فرد می‌دادند.
فرزند آیت الله العظمی موسوی اردبیلی (ره) افزودند: ایشان در برخورد با فرزندان اجباری در مورد انجام فرایض دینی و نیز کنترل شدیدی در رفت و آمدها نداشتند، گرچه کنترل‌های عام را لحاظ می نمودند. اما حقوق مردم خط قرمز آیت الله موسوی اردبیلی بود.

استاد فلسفه علم دانشگاه شریف گفتند: در دوره دوم که دوران انقلاب است به نظر می‌رسد محیط بر فرد تقدم می‌یابد. مناصب ایشان در این دوران گویای این مساله است. کانه این دوگانگی در ذهن ایشان به این سمت رفت که اگر محیط درست نشود، فرد درست نمی‌شود. دوره سوم هم، دوران بعد از انقلاب است که به نظر می‌رسد مرحوم موسوی اردبیلی از معدود روحانیونی بود که به فاصله کوتاهی از پیروزی انقلاب متوجه شد با تغییر ساختار، مساله حل نمی‌شود و تربیت افراد اولویت دارد. به همین دلیل و با هدف کادرسازی مدارس مفید و دانشگاه مفید ساخته شد. ایشان در دهه ۶۰ اهتمام جدی به فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی در حوزه و مدارس و دانشگاه‌ها پیدا کردند.

دانشیار فلسفه دانشگاه مفید با برشمردن اصول تربیتی مد نظر آیت الله موسوی اردبیلی گفتند: نخستین اصل تربیتی در نگاه آیت الله موسوی اردبیلی که پشتوانه قرآنی هم دارد، اصالت فرد و تقدم فرد بر جامعه است. بنظر می‌رسد پیامبر اکرم (ص) هم طرفدار اصالت فرد بودند. اصل دوم، عدم اجبار و تحمیل در انجام فرایض دینی است. اصل سوم تاکید بر رعایت حقوق مردم است. اصل چهارم تربیت خاص نخبگان و عالمان است که آیت الله موسوی اردبیلی بر همین مبنا دانشگاه مفید و مدارس مفید را با هدف جذب و آموزش ورودی‌های ویژه تاسیس کرد.

منبع: شفقنا