به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، نشست علمی «دیدگاه‌های شیخ طوسی در حقوق بین الملل» روز چهارشنبه ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ به همت مرکز مطالعات حقوق تطبیقی دانشگاه مفید و با سخنرانی جناب آقای دکتر سعید رهایی (عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید) در دانشگاه مفید برگزار شد. دبیر علمی این برنامه نیز جناب آقای دکتر سیدمصطفی میرمحمدی (عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید) بودند.

دکتر رهایی در ابتدای بحث خود سخنان با اشاره به زندگی شیخ طوسی و تاثیرگذاری او در علوم مختلف اسلامی، به برخی از دیدگاه-های ایشان در حقوق بین الملل پرداخته و گفتند: شیخ طوسی، در قرن چهارم و پنجم هجری یعنی بیش از هزار سال پیش نظریه‌پردازی می کرده است. در زمانی که چیزی به اسم حقوق بین الملل به معنای امروزی وجود نداشته و روابط حاکمان مبتنی بر تقسیمات دینی و نه تقسیمات کشوری بود. جنگ بعنوان یک امر عادی تلقی می شد و حقوق بشر پیشرفتی که امروزه دارد، را نداشته است. اموری مثل برده داری مجاز بوده و در نبردها همه چیز مجاز بود. برای فتح می توانستند به هر امری متوسل شوند و معاهدات بین المللی در حد بسیار بسیط و ساده‌ای وجود داشت. لذا نباید انتظار داشت دیدگاه هایی که امروزه بر اساس تحولات اجتماعی و بین المللی رخ داده، در زمان شیخ طوسی یا شیبانی یا علامه حلی و دیگران مورد توجه باشند. اصولاً برخی از امور را که امروز ناعادلانه می‌دانیم در زمان آن‌ها عادلانه تلقی می شده و این نکته مهمی در مطالعه تطبیقی دیدگاه گذشتگان و دیدگاه های رایج است.
ایشان افزودند: فقه مرتبط با حاکمیت و حکومت نبود، فقه در حقیقت مدرسه‌ای بود. لذا وقتی وارد مسائل حکومتی می شود، نگاه ساختارمند و اجرایی می‌یابد (که امروز ما آن‌ها را در دایره حقوق عمومی، حقوق بین الملل عمومی، حقوق مدنی و حقوق جزا می‌شناسیم)، شیخ از باب مدرسه ای و به عنوان بحث علمی به آن‌ها می‌پرداخت نه بعنوان بحثی که باید در جامعه اجرا بشود و این خود باعث می‌شود که نگاه نویسنده، نگاه جامعه محور نباشد و بیشتر نگاه علمی باشد و این بسیار تاثیر گذار است. لذا فقیهانی وارد می شوند که فقه الحکومه بنویسند، اینها در اثر این است که دیدگاه فقیهان به عنوان قانون اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. این دو نکته مهمی است که باید در مطالعه تطبیقی به آن‌ها توجه داشت.
استاد حقوق بین الملل دانشگاه مفید در توصیف مقام علمی شیخ طوسی گفتند: شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی متولد ۳۸۵ در طوس خراسان (خراسان وسیع آن زمان، نه خراسان کوچک امروز) متولد می شود و در سال ۴۶۰ در نجف اشرف وفات می-کند. شیخ طوسی در سن ۲۳ سالگی به بغداد مهاجرت می‌کند. بمدت ۵ سال شاگردی شیخ مفید و پس از آن بیش از بیست سال همراه سید مرتضی بوده است. هر دو این عالمان مقام و رتبه شیخ طوسی را بسیار بالا و او را از سرمایه های اسلامی می دانستند. شیخ در همان جوانی شروع به نوشتن می کند. در خصوص علم کلام ۵۰ کتاب دارد. کتاب تفسیر ایشان در آن زمان در بیست جلد بوده که امروز در ده جلد چاپ شده است. چندین دوره در فقه، دعا، مقتل نویسی، ادبیات، رجال، درایه و در تشریح مصنفین و راویان بعنوان کتاب فهرست وارد شده است و در بسیاری از موارد مبتکر و مبدع بوده است. اولین تفسیر مبسوط و استدلالی در شیعه، نوشته شیخ طوسی است. تفاسیری که قبل از شیخ طوسی وجود داشته، تفاسیر مبتنی بر روایات بود و شیخ بر اساس یک دیدگاه تفسیر تحلیلی، تفسیر تبیان را می‌نویسد. در علم اصول هم از جامع‌ترین کتاب‌های اصولی نسبت به زمان خودش عده الاصول شیخ طوسی است. در بحث رجالی، کتابهای فهرست شیخ، رجال شیخ و رجال کشی دارد که به زحمت شیخ به دست ما رسیده است. افکار معتزله و اشاعره در زمان شیخ رایج بود. شیخ در مقابل آن‌ها به تحلیل کلامی می‌پردازد و دیدگاه های شیعه را ترسیم می کند. شیخ چنان در حوزه کلام شهرت دارد، که با اینکه حاکم اسلامی یک حاکم سنی بود ولی به شیخ کرسی رسمی علم کلام می‌دهد. مصباح شیخ کتابی جامع در حوزه دعا است، در حوزه روایات دو کتاب روایی اصلی شیعه یعنی تهذیب و استبصار نوشته شیخ است که ایشان در این دو کتاب حدود ۲۰ هزار روایت نقل کرده¬اند و در کتاب استبصار نه تنها نقل می‌کند بلکه نقد هم می‌کند و علل تعارضات را می نویسد که خیلی وقت و سلطه نیاز دارد. دیدگاه کلامی و حاکمیت علمی شیخ طوسی در علم کلام تا زمان خواجه‌نصیرالدین باقی می ماند. یعنی ۲۰۰ سال شیخ در دیدگاه کلامی حاکم بوده است. برخی از کتابهای شیخ، کتابهای استفتائی است. یعنی مردم مجموعه سوال‌هایی را برایش فرستاده اند و او به این سوالات بصورت فنی پاسخ داده است. نهایتاً شیخ در ۴۶۰ هجری فوت می‌کند و در خانه خودش در کنار مسجد امیرالمومنین (ع) به خاک سپرده می‌شود و خانه شیخ به مسجد طوسی تبدیل می‌شود که امروز نه تنها مسجد شده بلکه محل تدریس علمای بزرگ اسلامی است.
استاد خارج فقه حوزه افزودند: شیخ چهار شیوه فقهی در کتاب‌های مختلف داشته است. شیوه شیخ در کتابی مثل نهایه الاحکام به شیوه فقهای گذشته مثل مرحوم شیخ مفید و مرحوم صدوق، فقه متلقاتی است. یعنی کتاب او بر اساس روایات مستقیما آمده و تبدیل به فقه شده است. این شیوه سنتی بود که به آن فقه فتوا آنهم فتوای متلقاتی می‌گوییم که تلقی از ائمه کرده اند. شیوه دوم شیخ شیوه استفتائی است یعنی مطالبی که مبتلابه مردم بوده از شیخ سوال می‌کردند و شیخ برای آن‌ها کتاب می‌نوشته است. مثلا شهری که مردم آن، مجموعه سوالاتی از شیخ پرسیده بودند، در پاسخ به سوال‌های آن‌ها کتابی می‌نوشته و اسمش را به نام آن شهر می‌گذاشته مثلا ترابلسیه.
ولی در دو شیوه دیگر، شیخ ابتکاری عمل می‌کند و بنیانگذار است. مقدمه کتاب مبسوط یک صفحه ولی بسیار جالب توجه است. شیخ در مقدمه مبسوط می‌نویسد که عالمان اهل سنت ما را ملامت می‌کردند که شما فقه نمی‌نویسید و اجتهاد ندارید بلکه محدث هستید و حدیث ائمه را بصورت کتاب فقهی می‌نویسید ولی ما تحلیل اجتهادی می‌کنیم و فقیه هستیم. شیخ می‌گوید من کتاب مبسوط را بصورت اجتهادی می‌نویسم و به مباحث اصولی و جمع بین روایات و تحلیل می‌پردازم. تقریبا مبسوط نویسی شیخ هم عصر مبسوط نویسی سرخسی است که از علمای بزرگ اهل سنت خراسانی است و یکی از شارحین السیرالکبیر شیبانی است. شیخ در حقوق تطبیقی و فقه تطبیقی کتاب می‌نویسد. در کتاب الخلاف نه تنها دیدگاه شیعه بلکه دیدگاه چهار مذهب رسمی اهل سنت و برخی از مذاهب غیر رسمی اهل سنت مثل اوزاعی را می‌نویسد و مستندات آن‌ها را نقل و سپس نقد می‌کند. از شیوه Comparative law که امروزه مشهور است، شیخ بعنوان فقه تطبیقی یا فقه مقارن در کتاب خلاف می نویسد.

دکتر رهایی در ادامه سخنان خود به دیدگاه‌های حقوق بین المللی شیخ طوسی اشاره کرده و گفتند: من در این مورد به سه کتاب نهایه، مبسوط و خلاف شیخ طوسی توجه کردم. ایشان در نهایه از عنوان «کتاب الجهاد و سیره الامام» استفاده می کند. می‌دانید که اهل سنت معمولا مسائل بین الملل را در کتابی تحت عنوان «کتاب السِیر» می‌نویسند و شیعیان در «کتاب الجهاد». شیخ در کتابش از هر دو عنوان سیر و جهاد استفاده می‌کند ولی سیره الامام می‌نویسد یعنی آن بخش از سیره معصوم؛ که در دیدگاه شیخ به حقوق بین الملل تاثیرگذار است. در مبسوط طی کتاب الجهاد و سیره الامام و کتاب قتال اهل البغی و رده و کتاب المرتد، در کتاب الخلاف تحت عنوان کتاب السیر، کتاب الجزیه، کتاب الباغی، کتاب قتال اهل الرده، گاهی در کتاب طهارت حتی در کتاب حج و برخی از کتاب‌های دیگر به مسائل حقوق بین الملل می‌پردازد. اما آنچه که در کتاب سیر یا کتاب جهاد آمده است، بحث‌های حقوق بین الملل ذیل دیده می‌شوند: ۱- حقوق استفاده از زور در بحث مخاصمات ۲-حقوق بشردوستانه ۳-حقوق معاهدات ۴-حقوق دیپلماتیک ۵-حقوق بشر در رفتار با اقلیت‌ها ۶ – در رابطه با اموال غیر مسلمین چگونه باید رفتار کرد ۷- مسلمان‌هایی که در سرزمین‌های غیر اسلامی هستند چه وظایفی دارند و چه حقوقی دارند. اینها حوزه‌های اصلی بحث شیخ طوسی است. ولی بیشترین بحث حقوق مخاصمات و رفتار با غیر مسلمان‌ها در حکومت اسلامی است که حوزه‌ای از مباحث حقوق بشر و پس از آن برخی از مباحث حقوق بشردوستانه است.
عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید افزودند: شیخ طوسی مثل غالب فقهای شیعه و سنی قائل به جهاد دعوت و ابتدایی است. با این تفاوت که شیخ جهاد ابتدایی را منوط به حضور معصوم می‌کند. یعنی در دوران شیخ و در دوران ما، اصل در روابط با کفار جنگ نیست و فقط در جنگ دفاعی است که ایشان نبرد را تجویز می¬کند. به علاوه که تصرف و اشغال سرزمین‌های کشورهای غیر مسلمان هم از دیدگاه شیخ در زمان غیبت یعنی دوران ما جایز نیست. حتی شیخ طوسی در بحث مرزداری، مرزداری را در مقابل حمله دیگران امری مطلوب می‌داند ولی مرزداری برای رصد وضعیت کفار و حمله به کفار را جایز نمی‌داند. شیخ طوسی در عین حال که قائل به جهاد ابتدایی است و برای آن استدلال می‌کند، در عین حال جهاد ابتدایی را منحصر به زمان معصوم می‌کند و می‌گوید اگر مسلمان‌ها در زمان ما مورد حمله قرار گرفته‌اند می‌توانند از خود دفاع کنند و اگر در معرض حمله هم ممکن است قرار بگیرند باید تهیه عِده و عُده داشته باشند که بتوانند با آن‌ها مقابله کنند.
در حوزه حقوق بشردوستانه برخی از دیدگاه‌های شیخ مطابق حقوق بشر دوستانه امروز یعنی کنوانسیون‌های ژنو و پروتکل‌های الحاقی آن است. مثلا اسرا را بعد از اینکه جنگ فروکش کرد نمی‌توان کشت. باید به آن‌ها غذا و مکان مناسب داد و باید مراقب سلامتشان بود. نباید متعرض زنان و کودکان و پیرزنان و پیرمردانی که در جنگ دخالت ندارند و جنگ‌آور نیستند و غیرنظامی هستند، شد. البته اگر در زمان جنگ باشد یعنی زمانی که جنگ شعله‌ور است و پیروزی مسلمان‌ها منوط به حمله به آن‌ها باشدایشان حمله به آن‌ها را تجویز میکند ولی همچنان که در حقوق بشردوستانه هست، نه اینکه حمله مستقیم به غیرنظامیان و زنان باشد، بلکه غیر نظامیانی که در بین نظامیان هستند، به قصد حمله به نظامیان ممکن است آسیب ببینند. همچنین شیخ معتقد است، اگر یک مسلمانی از مشرکان امان گرفته و وارد سرزمین آن‌ها شد، (مشرکانی که می خواهند علیه اسلام هم بجنگند) مسلمانان حق ندارند به اموال مشرکین تجاوز کنند و استناد کنند که اینها مشرک هستند و مشرک حربی هم هستند و می‌شود مال آن‌ها را تصاحب کرد و اگر مشرکان علیه مسلمان خاطی شکایت کردند که متعرض اموال آن‌ها شده است باید پاسخگو باشد.
شیخ در بخش معاهدات، ضمن اینکه معاهدات را نام می برد، مثل عقد استیمان یا قرارداد ترک مخاصمه یا مهادنه یا هدنه نکات قابل توجهی دارد. شیخ طوسی معتقد است حاکم می‌تواند قرارداد امان عمومی بدهد. یعنی اعلام کند که هیچ مسلمانی حق تعرض به هیچ مشرک یا کافری را ندارد حتی در شرایط جنگی و این عقد عمومی یکی از مواردی است که می‌شود براساس فقه سنتی، حتی در دوران اصالت جنگ از آن استفاده کرد برای اینکه ایجاد امنیت جانی و مالی برای مشرکان و کفار فراهم شود. علاوه بر اینکه امان فردی هم می‌شود داد. همچنین اگر مصالح اسلامی اقتضا کند، حتی در زمان اصالت جنگ می‌توانند قرارداد ترک مخاصمه ببندند و شیخ می‌گوید موظفید به این قرارداد پایبند باشید و نباید آنرا نقض کنید. ایشان در مبسوط جلد ۲ صفحه ۱۵ می گوید: اگر شما قرارداد امان بستید و توافق کردید که به مردم مشرک متعرض نشوید و اگر تعرض کردید خطا کردید و مجرم و خائن تلقی می‌شوید.
استاد حقوق بشر دانشگاه مفید در ادامه بحث خود گفتند: شیخ طوسی راجع به اهل کتاب می‌گوید که وقتی شما با کل اهالی یک شهر غیر مسلمان قرارداد می‌بندید که در شهرشان باشند، اگر غیرمسلمان‌ها در این شهر عبادتگاه و اماکن عبادی دارند، نباید خرابشان کنید و باید به قراردادتان پایبند باشید. اما اگر قرارداد شخصی و موردی با آن‌ها منعقد کردید، نمی‌توانند در شهرهایی که اختصاص به مسلمانان دارد ترویج دین خودشان را بکنند و اماکن مذهبی در آن ایجاد کنند. شیخ در مسائل متعدد دیگری مثل جاسوسی، درباب اموال و رابطه مالی، حقوق تجاری بین کفار و مسلمانها، در مباحث حقوق بین الملل خصوصی مثل حقوق خانواده در عرصه خارجی، در بحث طهارت و نجاست غیر مسلمان‌ها مباحثی دارد که به جای خودش قابل توجه است. در مجموع به نظر می‌آید که شیخ طوسی نسبت به عصر خودش بسیار گسترده به مسائل بین المللی می‌پردازد. با اینکه اولین فردی است از فقهای شیعه که به این گستردگی وارد مباحث بین الملل می¬شود. من مطالعه کردم، نه استاد ایشان شیخ مفید و نه شیخ صدوق به این گستردگی وارد این مسائل نشده‌اند و شیخ طوسی به عنوان اولین نفر وارد این مسائل شده و آنرا گسترش داده است. قبل از شیخ مفید، ابن جنید و ابن ابی عقیل کتاب‌هایی در حوزه جهاد داشتند همچنان که از مختلف الشیعه علامه در این حوزه به دست می‌آید، این کتابها به دست ما نرسیده که ما بتوانیم آنرا با کارهای شیخ طوسی مقایسه کنیم ولی نسبت به صدوق و شیخ مفید و سیدمرتضی، شیخ بسیار گسترده و ابتکاری وارد مسائل شده و از سه حوزه فقه فتوایی، فقه اجتهادی و فقه تطبیقی و مقارن بحث حقوق بین الملل را مورد توجه قرار داده است.
دکتر رهایی در پایان گفتند: نکته آخر اینکه شیخ در زمان خودش با فقه اخباری مقابله می¬کند. برخی از علمای شیعه در آن زمان، قائل بودند که فقه اجتهادی باطل است و دخالت دادن عقل و مباحث عقلایی در فقه را نمی‌پسندیدند و شیخ با آن‌ها مقابله می‌کند، در عین حال که خودش نویسنده چند کتاب روایی است و این قابل توجه است. بنابراین بعضی در دوران شیخ، کتاب مبسوط شیخ را مورد حمله قرار می‌دهند. در مقدمه هم شیخ به آن اشاره می‌کند و می‌گوید من این را ضرورت می¬دانم که باب فقه اجتهادی، فقه مقارن، شناسایی فتاوا و تحلیل¬های اهل سنت را بدانم، بنابراین ما میتوانیم شیخ طوسی را به عنوان یک عالم علم کلام تطبیقی، علم رجال تطبیقی، علم فقه تطبیقی و حتی در حوزه دعاء و تاریخ شیخ بر منابع و مبانی اهل سنت در زمان خودش سلطه داشته و رحمت خدا بر این مرد بزرگ که ما سالهاست که از خدمات او بهره مندیم و او خورشیدی است که هرچه نور می‌تابد، باز منبع نورانیتش تمام نمی‌شود.
دکتر رهایی در انتهای این جلسه به سوالات حاضرین و شرکت کنندگان از طریق فضای مجازی پاسخ دادند.