گزارش اجمالی نشست علمی: «تبیین دعوای سانحه هواپیمای اوکراینی علیه ایران»

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، اولین نشست از سلسله نشست‌های ایران و حقوق بین الملل با موضوع «تبیین دعوای سانحه هواپیمای اوکراینی علیه ایران» روز یکشنبه ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ در تالار بهمنیار دانشگاه مفید برگزار شد.
این نشست علمی توسط مرکز مطالعات حقوق تطبیقی دانشگاه مفید و با سخنرانی دکتر احمدرضا توحیدی (عضو هیات علمی دانشگاه قم) و دکتر سیدمصطفی میرمحمدی (عضو هیات علمی دانشگاه مفید) برگزار گردید.
در ابتدای این جلسه، دکتر میرمحمدی با اشاره به روز معلم گفتند:
امیدوارم که این ایام، به ویژه ایام گرامیداشت یاد و خاطره استاد شهید مرتضی مطهری، برای شما عزیزان پرثمر و پربار باشد. این مناسبت را به مهمان عزیزمان، جناب آقای دکتر توحیدی و همچنین شما دانشجویان و حاضران گرامی تبریک می‌گویم و از حضورتان در این جلسه تشکر می‌کنم. از مدیر مرکز مطالعات حقوق تطبیقی دانشگاه مفید و همکاران این مرکز، به ویژه جناب آقای دکتر احمدزاده، رئیس محترم این مرکز که پیشنهاد برگزاری سلسله نشست‌های ایران و حقوق بین‌الملل را مطرح فرمودند، قدردانی می‌کنم.
دکتر میرمحمدی افزود: این اولین جلسه‌ای است که تحت عنوان سلسله نشست‌های ایران و حقوق بین‌الملل برگزار می‌شود و خوشحالیم که با همکاری آقای دکتر توحیدی آغاز شده است.
نشستهای علمی پیرامون ایران و حقوق بین‌الملل بسیار مهم و شایان توجه است. رویداهای حقوقی مختلفی در سطح منطقه‌ای و جهانی رخ می‌دهد که شایسته بررسی و تحلیل است. برخی از این حوادث به منافع کشور و مصالح آن مربوط می‌شود و جا دارد مراکز حقوقی با دقت بیشتری به این مسائل بپردازند و منافع ملت را در سطح جهانی پیگیری کنند. از جمله حوادثی که چند سال قبل اتفاق افتاد، سانحه هوایی پرواز ۷۵۲ هواپیمایی اوکراین بود که تعدادی از هموطنان ما جانشان را از دست دادند که یاد و خاطره آنان را به همراه جانباختگان حادثه اخیر اسکله شهید رجایی بندر عباس گرامی می‌داریم و برای روحشان طلب آرامش می‌کنیم.
در خصوص حادثه هواپیمایی اکراین، آخرین رویداد حقوقی که مربوط به دو هفته قبل است، ثبت شکایت تجدید نظر خواهی ایران در خصوص تصمیم شورای ایکائو و علیه کانادا، اوکراین، سوئد و انگلستان در دیوان بین‌المللی دادگستری است. این پرونده و کیس شماره ۱۹۸ نزد دیوان است. ایران از دیوان خواسته است که تصمیم شورای ایکائو را بررسی کند و ببیند آیا این تصمیم صحیح بوده یا خیر.
ایران بر این باور است که شورای ایکائو باید در خصوص طی مراحل انجام مذکراه و روند آن بین ایران و کشورهایی که از ایران شکایت کرده‌اند توجه می‌کرد. همچنین، ایراد دیگری که ایران مطرح کرده این است که انگلستان نمی‌توانست طرف دعوای ایران باشد، چرا که در واقع هیچ شهروند بریتانیایی در این پرواز حضور نداشت.
پی گیری این شکایت در دستور کار ایران قرار دارد و مرکز امور حقوقی بین‌المللی، که از اولین مراکز فعال در حوزه حقوق بین الملل در کشور ماست، عهده دار این پی گیری است. آقای دکتر توحیدی، که از اساتید و همکاران پرتلاش دانشگاه قم هستند، در این مرکز همکاری دارند و به ویژه در این پرونده درگیر بوده‌اند.
من به دانشجویان عزیز توصیه می‌کنم که به کارهای پژوهشی این مرکز که به تازگی دو ماهنامه اخبار حقوق بین الملل را منتشر می‌کند و تا الان پنج شماره منتشر شده است مراجعه کنند.
در پایان، ضمن خوشامدگویی به جناب آقای دکتر توحیدی، از ایشان دعوت می‌کنم تا درباره سانحه هوایی ۷۵۲ و ابعاد حقوقی آن مطالبشان را بفرمایند.

در ادامه این نشست علمی، دکتر احمدرضا توحیدی ضمن تشکر از اساتید و دانشجویان دانشگاه مفید که در جلسه حضور داشتند گفتند:
از اساتید و همکاران عزیز، به ویژه جناب آقای دکتر میرمحمدی که توضیحات بسیار خوبی را ارائه کردند و دبیری جلسه را بر عهده دارند و همچنین از جناب آقای دکتر احمدزاده و سرکار خانم زیبایی‌نژاد که پیگیری جلسه را بر عهده داشته اند، سپاسگزارم.
امروز می‌خواهم در مورد سانحه هواپیمایی PS752 اوکراینی در تهران صحبت کنم. حضور شما عزیزان در این جلسه، به ویژه دانشجویان حقوق، بسیار ارزشمند است. در اینجا، می‌خواهم مروری بر ابعاد و زوایای حقوقی سانحه هواپیمای اوکراینی داشته باشم.
در دی‌ماه ۱۳۹۸، در روز سیزدهم، ساعت ۱ بامداد، ایالات متحده در یک عملیات تروریستی، سردار قاسم سلیمانی را به شهادت رساند. در حقوق بین‌الملل، قاعده‌ای وجود دارد که در مقابل قضایا، عمل متقابل را داریم. آیا عمل متقابل در بخش نظامی وجود دارد؟ دفاع مشروع چیست؟ این موضوع، بحثی جدی در قلمرو سیاست و امور نظامی است.
پنج روز بعد از این حادثه، ایران در یک پاسخ حساب‌شده، پایگاه نظامیان ایالات متحده در عراق (عین‌الاسد) را به صورت موشکی مورد اصابت قرار داد. در آن زمان، وضعیت اضطرابی و آمادگی بالایی در کشور وجود داشت. وقتی که یک حمله‌ای انجام می‌شود، قاعدتاً ممکن است پاسخی وجود داشته باشد. ایران اعلام کرد که با توجه به آمادگی خود، سیگنال‌هایی به کشورهای همسایه داده شده بود و بعید می‌دانست که حمله مجددی صورت گیرد.
در این مقطع، سیستم‌های موشکی در نقاط مختلف ایران در وضعیت آماده‌باش قرار گرفتند. یکی از این سیستم‌ها، سیستم موشکی زمین به هوا به نام «تور ام» بود که از روسیه خریداری شده بود. اگر تحریم‌ها نبود، شاید به سراغ سیستم‌های آمریکایی و اروپایی نیز می‌رفتیم.
هواپیمای اوکراینی قرار بود حدود ۵ صبح پرواز کند، اما با یک ساعت تأخیر، در ساعت ۶:۱۰ دقیقه پرواز کرد و در ساعت ۶:۱۴ دقیقه، سیگنال آن از روی رادار حذف شد. در این زمان، سیستم «تور ام» با احراز اینکه یک موشک کروز در حال نزدیک شدن است، فعال شد.
در این شرایط، فضای التهابی و تهدیدات ترامپ که اعلام کرده بود ۵۲ نقطه حساس ایران را هدف قرار خواهد داد، بر اوضاع تأثیر گذاشت. این تهدیدات و شهادت سردار سلیمانی، همگی در ایجاد یک فضای اضطرابی مؤثر بودند.
سیستم‌های پدافندی به دلیل هزینه‌های بالای نگهداری، معمولاً در مکان‌های مختلف جابجا می‌شوند تا از آسیب‌پذیری جلوگیری کنند. در این میان، مسئولین باید دقت کنند که در جابجایی‌ها، جهت‌یابی صحیح انجام شود. متأسفانه، در این مورد خاص، به دلیل‌عدم دقت در شمال‌یابی، خطای انسانی رخ داد و این موضوع به سانحه منجر شد.
این موارد، تنها بخشی از زوایای پیچیده این حادثه است که نیاز به بررسی دقیق و حقوقی دارد. امیدوارم که با همکاری و تبادل نظر در این جلسه، بتوانیم به درک بهتری از ابعاد حقوقی این سانحه دست یابیم.
در ایران، ما آیین‌نامه‌ای به نام «آیین‌نامه سوانح هوایی و غیرنظامی» داریم که در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۹۰ تصویب شده است. طبق این آیین‌نامه، در صورت وقوع یک سانحه، ۱۱ تیم و گروه تخصصی به پایش و بررسی موضوع می‌پردازند. همچنین، ما کنوانسیون‌های مونترال و شیکاگو را داریم که به ایمنی و امنیت هوانوردی غیرنظامی مربوط می‌شوند.
بلافاصله پس از وقوع سانحه، دو اقدام باید انجام شود: اول، حقیقت‌یابی و دوم، هماهنگی با کشورهای ذینفع. طبق قواعد کنوانسیون، دولت ایران یا مراجع مربوطه باید به کشورهای ذینفع، از جمله اوکراین و کشور سازنده هواپیما (آمریکا)، اطلاع دهند. روز نوزدهم، یک هیئت اوکراینی به ایران آمد و صحنه را بررسی کرد. سازمان هواپیمایی کشوری نیز گزارشی مقدماتی در رابطه با سانحه منتشر کرد و گزارش نهایی خود را در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۹۹ به دو زبان فارسی و انگلیسی در وب‌سایت ایکائو منتشر کرد.
گزارش سازمان هواپیمایی ایران به‌طور کامل منطبق بر قواعد و مسئولیت‌های دولت ایران تنظیم شده است. اما یک نکته وجود دارد که برخی می‌پرسند چرا این گزارش با تأخیر منتشر شد. این سؤال به‌جاست، اما باید توجه داشت که یک سانحه عظیم هواپیمایی نیاز به زمان برای بررسی دقیق دارد. در چنین وضعیتی، کارشناسان باید به بررسی فنی و ایمنی بپردازند و این کار زمان‌بر است.
پس از بررسی‌های اولیه، ایران اعلام کرد که خطای انسانی در شلیک موشک به هواپیما نقش داشته است. سازمان قضایی نیروهای مسلح نیز تحقیقات قضایی را آغاز کرد و تمام افراد مرتبط با این حادثه مورد بررسی قرار گرفتند. در نهایت، کیفرخواست صادر شد و محاکمات انجام شد.
در این راستا، دولت ایران به‌عنوان جبران خسارت، مبلغ ۱۵۰ هزار دلار برای هر قربانی تعیین کرد و همچنین اقدامات دیگری برای جبران خسارت انجام داد.
در مقایسه با حوادث مشابه، مانند حادثه‌ای که در تیر ۱۳۶۷ رخ داد و در آن یک ناو آمریکایی هواپیمای مسافربری ایرانی را ساقط کرد، دولت ایالات متحده هیچ‌گاه مسئولیت این عمل را نپذیرفت. اما ایران در این حادثه، با حسن نیت و تلاش برای جبران خسارت، اقداماتی انجام داد.
در نهایت، باید گفت که دولت ایران در خصوص کشف حقیقت کوتاهی نکرده و با شفافیت به بررسی این حادثه پرداخته است.