گزارش اجمالی نشست علمی: «ارزش و اهمیت پژوهش در مصاحف کهن قرآنی»

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، نشست علمی «ارزش و اهمیت پژوهش در مصاحف کهن قرآنی (همراه با معرفی مصحف مشهد رضوی)» با ارائه دکتر مرتضی کریمی‌نیا، در تاریخ چهارشنبه ۱۳ دی ماه ۱۴۰۲ از سوی مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید به دو صورت حضوری و مجازی برگزار شد.

آقای کریمی‌نیا بحث خود را در دو بخش ارائه کردند. بخش نخست ارائه ایشان به اهمیت پژوهش در مصاحف کهن قرآنی اختصاص داشت. از نظر ایشان، پژوهش در کهن‌ترین اسناد عینی مربوط به قرآن در این زمینه‌ها به کار می‌آید:

• متن قرآن
• املای کلمات قرآن (رسم و ضبط)
• اعراب کلمات (نَقط الاعراب)
• قرائات رسمی و شاذ
• تعداد آیات
• ترتیب سور قرآن
• تقسیمات قرآنی
• نام‌گذاری سوره‌ها
• انواع خطوط کهن
• علائم و تزیینات قرآنی
  به گفته ایشان، درباره مصاحف کهن، باید به تمایز دو خط حجازی و کوفی توجه کرد. نخستین نگارش‌های قرآنی به خطی است که امروزه آن را به خط حجازی می‌شناسیم. به گفته الندیم در الفهرست، اولین خط عربی خط مکی و سپس خط مدنی است که با ویژگی‌هایی چون کج بودن الف‌ها شناخته می‌شود.
  این تفاوت به راحتی در نسخه‌های کهن قابل تشخیص است و آقای کریمی‌نیا با نمایش چند تصویر از مصاحف کهن حجازی و کوفی، به این تفاوت‌ها اشاره کردند. نکته مهم این است که نمی‌توان زمان مشخصی را برای پایان نگارش به خط حجازی و آغاز نگارش به خط کوفی تعیین کرد.
  از نظر ایشان ویژگی‌های کلی نسخه‌های کهن حجازی به این شرح است:
  ۱- مصاحف عمودی و نه افقی (بیاضی)
  ۲- خمیدگی کلی خط به سمت راست
  ۳- استفاده حداکثری از تمام سطح پوست برگه (عدم تقید به نظم سطور و صفحه آرایی)
  ۴- رسم ناقص در کتابت صداها (نقص شدید مثلا در کن /کان؛ قل /قال؛ المل /المال؛ ذوا؛ اولا؛ شای)
  ۵- فراوانی غرایب املایی در رسم کلمات (مانند طاوی، الیه، دواد، سیاة،ِجاُتکم)
  ۶- نشانه‌گذاری پایان آیات و شمارش بسمله به عنوان آیه
  ۷- وفور اختلاف قرائات و شواذ قرائات (و قرائات منسوب به صحابه)
  ۸-عدم رعایت ترتیب رایج در چینش سوره‌ها
  ۹- کتابت پیوسته (مشترک با سایر مصاحف کوفی)
  ۱۰- نبود تذهیب و سرسوره، جز تذهیب‌های ساده الحاقی (تا حدی مشترک با سایر مصاحف کوفی)
  ۱۱- وجود سهو و اشتباهات مکرر کاتب (تا حدی مشترک با سایر مصاحف کوفی)

در برابر این ویژگی‌ها، نسخه‌های غیرحجازی را با این اوصاف می‌توان شناخت:
۱-عدم استمرار غرائب رسم
۲-عدم استمرار قرائات شاذ و قرائات صحابه
۳-عدم استمرار ترتیب غیرعثمانی در چینش سوره‌ها
۴- رواج و استمرار نظم بیشتر در سطربندی و صفحه‌آرایی
بخش دوم ارائه، به بحث درباره مصحف مشهد رضوی اختصاص داشت. این نسخه حاوی ۲۵۲ برگ و متشکل از دو نسخه به شماره‌های ۱۸.۴۱۱۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی است که به دلایلی، از هم جدا بوده و بعدا مشخص شد که یک نسخه‌اند. این نسخه تنها نسخه به خط حجازی در ایران و حجیم‌ترین نسخه با خط مایل در جهان است. آغاز تصحیح این نسخه در سال ۱۳۹۵ بوده و در سال ۱۴۰۲ همراه با توضیحات مفصل و محققانه مصحح در هر صفحه منتشر شده است.
نکته جالب این است که مصحح، متوجه تغییراتی در پایان و یا آغاز برخی از سوره‌ها شده است به نحوی که این بخش‌ها با خطی متفاوت، بازنویسی شده‌اند. این بازنویسی معماگونه، آقای کریمی نیا را بررسی این تغییرات و نیز اثری که از برخی از این بازنویسی‌ها به جا مانده واداشته و بعد از مدت‌ها بررسی ایشان را به این نتیحه رسانده است که این نسخه در ابتدا بر اساس ترتیب ابن‌مسعود تدوین شده و بعدها طبق ترتیب عثمانی تغییر یافته است.
در اثنای این برنامه حضار به تناسب سوالاتی مطرح نمودند که آقای کریمی نیا پاسخ گفتند. وب سایت مصحف مشهد رضوی به آدرس: www.codexmashhad.com در دسترس پژوهشگران و علاقه مندان است.

فایل صوتی این برنامه در رادیو اینترنتی دانشگاه مفید و فیلم این برنامه از آپارات دانشگاه مفید در دسترس است.