به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، مراسم گرامیداشت پنجمین سالگرد ارتحال حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی (ره)، مرجع آینده نگر و موسس دانشگاه مفید به همت معاونت پژوهشی این دانشگاه، شامگاه سه شنبه ۲۳ آذرماه ۱۴۰۰ از ساعت ۱۷:۴۵ الی ۲۰:۳۰ در بیت آن فقید سعید برگزار شد. در این برنامه که با حضور اساتید حوزه و دانشگاه برگزار گردید، سخنرانان به معرفی جنبه های شخصیتی و علمی آن فقیه فرزانه پرداختند.

در ابتدای این برنامه حجت الاسلام والمسلمین سید علی موسوی اردبیلی، با نقل خاطره ای از ارادت مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی به اهلبیت طهارت (ع) اظهار داشت:

مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی نقل کردند که در دهه۲۰، شب عاشورا به کربلا رفته بودم. تهرانی ها در کربلا تکیه زده بودند و دو سخنران داشتند؛ یکی آقای فلسفی و یکی هم آشیخ علی اکبر ترک. من رفتم داخل هیئت، تاریک بود و کنار دیوار نشستم. اول مرحوم فلسفی سخنرانی کرد. بعد آشیخ علی اکبر ترک رفت بالای منبر و شروع به روضه خواندن کرد. کمی که خواند از حال رفتم. وقتی به هوش آمدم دیدم همه رفتند. بلندشدم که خانه بروم، احساس کردم لباسم خیس است. دست زدم دیدم پر از خون است. سرم هم درد می‌کرد، دست زدم به سرم، دیدم که شکسته است. فهمیدم وقتی آشیخ علی اکبر وقتی روضه می‌خوانده به قدری متاثر شدم که سرم را به دیوار زدم و شکسته و خونریزی کرده و متوجه نشده بودم..

ایشان در ادامه با اشاره به جامعیت فقهی و اصولی آن فقیه فرزانه افزودند:

مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی نه تنها در علم فقه سرآمد بود بلکه در اصول هم اینگونه بود؛ به عنوان مثال، عقل ترتبی را قبول نداشت و می‌گفتند عقل ترتبی حجیت ندارد. همچنین ایشان در مورد روایتی مربوط به الحاق فرزند به پدر آن را امری عقلایی می‌دانست نه تعبدی به این معناکه مرحوم موسوی اردبیلی معتقد بودند که هم امکان دارد ملحق به فردی شود به عنوان فرزند صحیح و سالم او یا ملحق به فردی به عنوان ولدالزنا. عقلا می‌گویند رعایت مصلحت بچه در این است که او را ملحق کنی به کسی که با الحاق بچه به او، حقوق بچه رعایت می‌شود.

استاد حوزه علمیه به نمونه دیگری در بحث ضمان عقدی اشاره کرد و گفتند: این مساله از اهمیت زیادی در شیعه برخوردار است. کسی که ضامن می‌شود، دائن باید سراغ ضامن برود نه مدیون. مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی، این مطلب را رد می‌کردند و می‌گفتند روایتی در این زمینه نداریم و دلیل آن هم اجماع است که حجیت ندارد. چون اصل آن معلوم نیست و ثانیا مدرکی بودن آن محتمل است. لذا حجیت ندارد.

ایشان در ادامه به نظر آیت الله موسوی اردبیلی در ارث زوجه اشاره کرده و افزودند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی می‌فرمایند که اگر زن از حیث خصوصیاتی که دارد ماند جمال و امثالهم که به دلیل این ویژگی‌ها برای ازدواج مورد رغبت افراد قرار می‌گیرد به نحوی که نوعا بعد از مرگ شوهر، در معرض نکاح است، از زمین محل سکونت مرد و خانواده‌اش ارث نمی‌برد. اما اگر زمینی دارد که سرمایه اوست، اینجا زن از زمین ارث می‌برد. اما اگر این زن به نحوی است که رغبت به نکاح او وجود ندارد حتی از زمین محل سکونت شوهر ارث می‌برد.

سید علی موسوی اردبیلی با بیان اینکه مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی در حاشیه‌ای که بر عروه نوشتند به‌شان فقیه اشاره می‌کنند، گفتند: ایشان برخلاف نظر فقها که‌ شأن فقیه را فهم موضوع نمی‌دانند، معتقد بودند که فقیهی که نتواند موضوع را بفهمد، فقاهت او محل اشکال است.

ایشان در پایان بحث خود عنوان کردند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی با وجود نوآوری‌هایی که در فقه داشت، هیچگاه در مجامع حوزوی متهم به ابداع روش جدید و سخنان شاذ نشد چون نحوه نوآوری ایشان به گونه‌ای بود که همواره نوآوری را با حفظ ساختار فقه دنبال می‌کرد و هیچ وقت به دنبال ساختارشکنی در فقه نبود بلکه معتقد بود در عین حفظ ساختار، باید نوآوری کرد.

دیگر سخنران این برنامه دکتر سید مسعود موسوی اردبیلی بودند. ایشان با حکیمانه خواندن مشی مرجع فقید شیعیان گفت: مرحوم والد خوب فلسفه خوانده بودند اما هیچگاه تاکیدی بر این اطلاعات فلسفی نداشتند، گرچه مشی ایشان به طور کامل فیلسوفانه و حکیمانه بود.

ایشان تصریح کردند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی هم در نجف نزد مرحوم آیت الله بادکوبه‌ای فلسفه خوانده بودند و هم در قم خدمت مرحوم علامه فلسفه تحصیل کرده بودند و هم در سالهای اقامت در تهران در پیش از انقلاب به طور منظم مباحثه فلسفی و تدریس اسفار داشتند.

رئیس دانشگاه مفید با بیان اینکه در ایام کودکی به مباحثات ایشان در فلسفه گوش می‌دادم و همین زمینه آشنایی و علاقمندی من به فلسفه شد، گفت: در کتابخانه ایشان از پیش از انقلاب تعداد قابل توجهی کتاب‌های فلسفه غربی وجود داشت و این نشان دهنده تعلق خاطر آیت الله موسوی اردبیلی به فلسفه جدید بود. با همه اینها، موضع ایشان نسبت به آموزه‌های فلسفی بسیار شکاکانه بود و مطلقا قائل نبودند که استدلال‌های فلسفی منجر به نتایج یقینی می‌شود و این استدلال‌ها را هیچ گاه پایه اعتقادات دینی قرار نمی‌دادند. علی رغم این نگاه شکاکانه به ادعاهای کلام فلسفی، در مقام باور به آموزه‌های دینی از ایمان کم نظیری برخوردار بودند. در واقع منش عملی ایشان سرمشقی بود برای این منظور که چگونه ممکن است بر پارادکس شناخت شناسانه زیر غلبه کرد که علی رغم این که باوری را به اثبات فلسفی نرسانده‌ایم چگونه می‌توانیم به آن دل ببندیم و به آن ایمان بیاوریم. البته فرصت باز کردن مبنای نظری ایشان در خصوص غلبه بر این پارادکس شناخت‌شناسی در این فرصت مختصر فراهم نیست.

استاد فلسفه دانشگاه مفید در ادامه افزودند: تعامل از روی سعه صدر با صاحبان افکار مخالف از ویژگی‌های شخصیتی آیت الله العظمی موسوی اردبیلی بود. مرحوم والد در گفت وگو و تعامل با اندیشوران و صاحبان افکار از هر دین و مذهبی با سعه صدر فراوان برخورد می‌کرد و هرگز خود را حق مطلق و طرف مقابل را باطل مطلق فرض نمی‌کرد، بلکه همواره می‌کوشید از آن صاحبان آرای مخالف یا متمایز، بیاموزد و به این طریق معرفت دینی خود را عمق ببخشد.

سید مسعود موسوی اردبیلی افزودند: از جمله نتایج مشی حکیمانه مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی این بود که در عین حالی که در باره اهل بیت مطلقا اهل غلو نبود، در محبت و اردت به اهل بیت کم نظیر بود. یعنی لازمه ارادت به اهل بیت را این نمی‌دانست که در باره ایشان غلو کند و العیاذ بالله مقام ایشان را به مقام ربوبی نزدیک سازد.

دیگر سخنران این مراسم دکتر سعید رهایی بودند. ابشان در ابتدای سخن بر این نکته تصریح کردند که یکی از نکاتی که در اندیشه‌های مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی و سیره و منش ایشان مورد توجه است، به فکر مردم بودن است.

ایشان با اشاره به روش ائمه معصومین (ع) در توجه به مردم گفتند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی هم در سیره عملی و هم در استنباطات فقهی خود به مردم و حقوق آن‌ها توجه داشت. ایشان در سیره اجتماعی خود، سخنان غرایی در دفاع از شوراها و ارجاع به آن‌ها دارند و درعمل تلاش می‌کردند که حقوق مردم رعایت شود.

استاد حقوق بشر و حقوق بین الملل دانشگاه مفید با بیان خاطره‌ای در این زمینه از آیت الله موسوی اردبیلی گفتند: روزی نزد ایشان رفته بودم، دیدم به شدت گریه می‌کردند و محاسنشون خیس شده بود. علت را پرسیدم. گفتند که احساس می‌کنم فرصت چندانی ندارم و در پیشگاه خدا باید حاضر شوم. سپس گفتند که هر وقت تشخیص دادم حق مردم در میان است و نیز حق شخص در میان بوده است، تادیه کردم. حال اگر جهالت بوده و نمی‌دانستم در اختیار نبوده است و اگر می‌توانستم از تضییع حق مردم جلوگیری کردم و اگر نمی‌توانستم کنار کشیدم که در آن تعدی شریک نباشم.

دکتر رهایی افزودند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی در برخی استنباطات فقهی هم به مردم به عنوان قاعده اولیه توجه داشتند. از جمله در زمینه قصاص، قضا، تحکیم داوری، شرایط شهود و … و در تمام استنباط‌های فقهی خود بر این نکته توجه و تاکید داشتند که باید به حقوق مردم رسیدگی و حاجات آن‌ها را برآورده کرد.

عضو هیات علمی دپارتمان حقوق دانشگاه مفید عنوان کرد: در بحث آزادی‌های اساسی، ایشان معتقدند که ایجاد محدودیت برای آزادی‌ها باید براساس قانون باشد و قانون باید طوری باشد که منجر به عدالت شود. و هدف قراردادن عدالت و رعایت حقوق مردم سبب می‌شود که دستاوردهای قابل توجهی داشته باشیم.

دیگر سخنران این مراسم دکتر سید ابوالفضل موسویان بودند. ایشان در ابتدای بحث خود گفتند: مرحوم آیت الله العظمی موسوی اردبیلی بااینکه فقیه بودند اما از جوانی توجه خاصی به قرآن داشتند.

عضو هیات علمی دپارتمان الهیات دانشگاه مفید، موضوع سخن خود را به زبان قرآن اختصاص داده و گفتند: در آیه ۷ سوره آل عمران، سخن از آیات محکمات و متشابهات به میان آمده است. به نظر آیت الله موسوی اردبیلی، محکمات که از آن‌ها به‌ ام الکتاب تعبیر می‌شود، به این دلیل است که برای فهم آیات متشابه باید به آن‌ها رجوع کرد.

ایشان در ادامه گفتند: برخی آیات با علم روز هماهنگی ندارد و ناسازگار است. در برخی دیگر از آیات، سخن از برخی مسائل مانند چشم زخم و… است که قابل اثبات نیست و با تمدن جدید نمی‌سازد. برخی آیات هم با قواعد مسلم اسلامی سازگاری ندارد. بیش از ۱۰ مورد را احصا کردم که این ابهامات در مورد آن‌ها وجود دارد و نمی‌دانیم تکلیف ما چیست.

استاد الهیات دانشگاه مفید افزودند: اینجا مساله زبان قرآن پیش می‌آید و مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی برای اینکه مساله را باز کنند، به مساله ادبیات در هر زبان اشاره می‌کنند. سپس توجه ما را به روش‌های تفهیم و تفهم مطالب جلب می‌کنند و سپس می‌گویند برای اینکه با مخاطب خود مواجه شویم باید سطح او را در نظر بگیریم و متناسب با سطح او صحبت کنیم. همچنین با توجه به فضای فرهنگی حاکم بر جامعه سخن بگوئیم. آیت الله موسوی اردبیلی مواردی از زبان‌ها از جمله زبان علمی، زبان عرفی و… را برمی شمرند و سپس می‌گویند که باید ویژگی‌های قرآن را بیان کنیم.

دیگر سخنران برنامه حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید ضیاء الدین کیاء الحسینی بودند. ایشان با اشاره به دیدگاه های اقتصادی آن فقیه فقید اظهار داشتند:

تحولاتی که در دنیای اقتصاد در قرن ۱۸ و ۱۹ رخ داد سبب تحولات بزرگی در زمینه عوامل تولید و اقتصاد شد. عرضه بی‌نهایت نیروی کار سبب می‌شد که یک ناهمگونی در توزیع درآمد به وجود بیاید و مازاد درآمد (هزینه تولید) محل نزاع بود که برای کیست؟ ساختار مالکیت آن زمان حکم می‌کرد که این مازاد درآمد برای صاحب ابزار تولید و سرمایه است و سبب می‌شد که منازعات اجتماعی و بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در قرن‌های ۱۹ و ۲۰ بالا بگیرد و نظریات مختلفی در این زمینه ارائه شد.

استاد دپارتمان اقتصاد دانشگاه مفید در ادامه گفتند: در اقتصاد کلاسیک، کشورهای دارای مالکیت آزاد می‌گفتند که سهم و مازاد ارزش برای صاحبان سرمایه است و نیروی کار فقط دستمزد را می‌گیرد. گاهی اوقات نیروی کار در معادن ساعت‌ها کار می‌کرد یا کارهای سنگین انجام می‌داد و فقط به دستمزد بسنده می‌نمود؛ لذا این مساله بود که اگر کار نکند باید بمیرد و اگر کار کند، منافع آن متعلق به صاحبان سرمایه است بنابراین انجام کار را انتخاب می‌کردند و بالتبع فاصله طبقاتی بیشتر می‌شد.

دکتر کیاءالحسینی اظهار داشتند: مکتب سوسیالیسم در این زمان ظهور کرد و گفت که این مازاد سرمایه باید به کارگر که موجب پدیدآمدن این منفعت است، تعلق بگیرد. درواقع نظریه مارکس به نوعی قالب‌شکنی بود در برابر اندیشمندان کلاسیک. نئوکلاسیک‌ها بدون توجه به مباحث ارزشی، براساس روابط ریاضی اعلام کردند اگر دستمزد با ارزش نهایی نیروی کار برابر شود، می‌توان گفت که برابر است که درواقع خواستند رفع و رجوع کنند که موفق نشدند. بنابراین این سوال که ارزش مازاد بر هزینه بواسطه تحولاتی که در اثر ورود ماشین به تولید ایجاد می‌شود برای کیست، در یکی دوقرن در اروپا و سپس در قرن اخیر شمسی در جهان اسلام مورد بحث قرار گرفت. عمده فقها در رابطه با اقتصاد به چند موضوع از جمله مالکیت پرداخته اند. آیت الله موسوی اردبیلی در عرصه عمل هم وارد شده و کارهایی کرده بودند. مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی به این مساله قائل بودند که برای شناخت قوانین باید اخلاقیات و معارف و فروعات را به صورت کد منسجم ببینیم و بتوانیم از نص گرایی عبور کنیم و در بخش‌های اجتماعی، اقتصادی و معاهدات ملاکات نصوص را پیدا کنیم.

ایشان افزودند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی برخلاف نگاه مارکسیستی که انسان به صورت ماشین نگاه می‌کرد، طبق نگاه قرآنی، انسان را دارای غریزه نفع طلبی و دارای عقل و انتخاب می‌دانست.

استاد اقتصاد دانشگاه مفید در پایان گفتند: اسلام همزمان به مساله تولید و کارآیی و در عین حال توزیع عادلانه که مخالف انگیزه‌های تولیدکننده نباشد، توجه دارد. آیت الله موسوی اردبیلی معتقد بود که مازاد ارزش به واسطه سه دلیل می‌تواند مردود باشد؛ اول اینکه اگر عادلانه نباشد، دوم سبب استثمار مصرف کننده نباشد و سوم ابزار تولید و ماشین در دنیا نقش دارد.

سخنران پایانی پنجمین نکوداشت یاد و خاطره آیت الله العظمی موسوی اردبیلی، دکتر میرسعید موسوی کریمی بودند. ایشان در ابتدای بحث گفتند:

دو رویکرد غالب در مورد فلسفه اسلامی وجود دارد؛ یک رویکرد که وظیفه فلسفه را شناخت واقع براساس داده‌های عقلی می‌دانند حتی نگاه تقدس گونه به آن دارند و فلسفه اسلامی را محصول نهایی تفکر بشری می‌دانند. رویکرد دوم، نگاه تکفیری و معاند به فلاسفه و عرفا دارند که گونه مشهور آن، دیدگاه مکتب تفکیک است.

عضو هیات علمی دپارتمان فلسفه دانشگاه مفید با اشاره به به دیدگاه مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی در این زمینه گفتند:

مرحوم والد سال‌ها فلسفه اسلامی خوانده بود و تسلط کاملی به مباحث فلسفه اسلامی داشت؛ سال‌ها با آیت الله سیدرضی شیرازی مباحثه اسفار می‌کرد، در دهه ۵۰ اسفار تدریس می‌کردند. من منطق منظومه و رهبری خرد را نزد ایشان خواندم.

دکتر موسوی کریمی در ادامه گفتند: آن مرحوم به شدت مقابل مخالفان فلسفه و عرفان موضع گیری داشت و اصطلاح ایشان درباره این افراد این بود که «اینها بی‌سواد هستند، با چیزی که نفهمیدند، دارند دعوا می‌کنند».

ایشان به نقل خاطره‌ای از مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی پرداخته و گفتند: از مرحوم والد شنیدم، در یکی از سفرهایی که به مشهد رفته بودند، برخی طلاب مشهد با کتاب‌های ابن عربی نزد ایشان آمده بودند و گفتند که ابن عربی کافر و ضد شیعه بوده است. ایشان به آن‌ها گفتند جمله اول فتوحات را برای من معنا کنید. به ایشان گفتم که ضمیر «عدمه» به چه چیزی برمی گردد. اینها ماندند. من به ایشان گفتم شما هروقت فهمیدید ابن عربی چه می‌گوید، آنوقت بیائید باهم صحبت کنیم که ببینیم کافر بوده است یا خیر؟

دکتر میرسعید موسوی کریمی با اشاره به نوع نگاه آن فقیه فرزانه به فلسفه اسلامی گفتند: مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی نگاه تقدس گونه به فلسفه اسلامی نداشتند. ایشان تعریف می‌کردند که در دوران جوانی سفری به مشهد داشتند و نزد آمیرزامهدی اصفهانی که بنیانگذار مکتب تفکیک بودند، رفتند. تعریف می‌کرد که مدرسه ایشان رفتم به احترام سیادت من، تمام قد بلند شد. گفتم آمده‌ام نزد شما منظومه بشنوم. خیلی ناراحت شد و گفت چرا می‌خواهی عمر خودت را تلف کنی؟ گفتم واقعش این است که می‌خواهم منظومه را نزد شما بخوانم چون شما منظومه را قبول ندارید و آن را نقد می‌کنید. می‌خواهم بدانم نقد شما چیست؟ و چگونه به منظومه نگاه می‌کنید.

استاد فلسفه دانشگاه مفید افزودند: ایشان نگاه غالب فلاسفه مسلمان را درباره فلسفه اسلامی نداشت. خیلی اعتقاد به اینکه فلسفه موجود می‌تواند ما را به حاق واقع برساند و اسرار عالم را کشف کند یا هدایتگر باشد، نداشت. ایشان در بنیادی‌ترین مسائل اسلامی، نگاه انتقادی داشت. در عین حال، نگاه ایمان گروی هم نداشت بلکه معتقد بود فلسفه به ما کمک می‌کند نگاه عقلانی و خردورزانه به مسائل داشته باشیم و حتی همین نگاه را به فقه هم داشت. ایشان بارها به من می‌گفتند چرا فقه نمی‌خوانی؟ فقه خیلی شیرین است. من اینگونه برداشت کردم که منظور ایشان این است که فقه امری خردمندانه است. ایشان عقلانیت جمعی را در همه جا مهم می‌گرفت و آن چیزی که به نگاه عقلانیت جمعی کمک می‌کند، خواندن فلسفه است. به همین دلیل با کسانی که با فلسفه مخالف بودند، مخالفت می‌کردند و می‌گفتند شما نمی‌فهمید. درواقع از نگاه ایشان، فلسفه لازم بود اما کافی نبود.او افزود: این نگاه خردورزانه و عقلانی را در همه مسائل اعم از اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و دینی داشت و این ذهن منطقی و فلسفی به ایشان در نگاه خردورزانه و عقلانی کمک کرده بود.

دکتر میرسعید موسوی کریمی در پایان با بیان اینکه عقل بشر در شناخت بسیاری از مسائل محدودیت زیادی دارد، گفت: این سبب شده بود که مرحوم والد حیرت فلسفی داشته باشند و من بارها این حیرت فلسفی را در ایشان دیدم. این حیرت را تا آخر عمر ایشان داشتند. ایشان معتقد بود تا با پدیده‌ها به شکل حضوری مواجهه پیدا نکرده است، جواب مطمئنی پیدا نمی‌کند.از نظر ایشان شاید فلسفه خیلی کمک نکند که پاسخ‌ها را پیدا کنیم اما دست کم کمک می‌کند که عمیق‌ترین پرسش‌ها را طرح و به آن‌ها فکر کنیم.

منبع:

fa. shafaqna. com